top of page

Pedro Andi, "Tilumbu amu: Master of the fireflies."

From interviews with Tod D. Swanson

Description

Not available

English Translation

Not available

Kichwa Translation

Shinañikpi tapukani kutillara rukuyaya allyra kwintaway kuna cirtuchu ningi kay supay manda tallirik butunguma nisha ari nika chimi nika. Kay atun kukuyuguna chi kukuyuguna chi chiguna atun buton rukukna mi nika kasna tika, tika botun rukunna chiga. Chiguna chi supay mandallara mashtik minik payana supay munandi tallirisha botongunami shina nikpimari. Ñuka kutis tapujani yapa,yapa uyasha nisha pay rimashkara shinakpi kay botunguna imarasha supayguna ichunun nisha mashti. Botungunami ña pitirisha urmanunin shuk, shuk mana,mana alli nik shuk shuksupaylla ashkasupayguna supay muyuga churarishka... payana ichushka supay shina punchan, punchan chivi risin naraypi nikani imarasha chi sukanura ichunun payguna tapukpi nika ña. Payguna ña botunguna ismusha tallarikpi chiguna ichurinmi ña mana mas ña ichushaga nika.. Chiraygu payguna chi supayguna ichushka botunguna kanguna llangapi kaguna unguringarawngichi mana llangana nika... Chi masti tilumbura apikpi kay yakuma anzulurarikpi anzuluy mana mikunga nika kamba anzulo sindinga nika yaku ukuy. Shinapaychu ima aychawara mikunga nika kan mana, mana apina nika y shinallara chi kukuyora apikpi kan kukuyora apikpi ... shinallara kamba anzuelo sindiranga yakuy arkay aychawa chi shindikta rikusha mana mikunga nika, mana apina chita mana llangana nik. Y shinallara chi kukuyura apisha pukllajanchi y rimakjunaka rukuguna mana nisha, mana nisha warmi chichu akpi chi kukuyo rimangarawn nisha... kariwara charikpiga kariwaga shuk tuno angarawn. Warmiwa tukusha chi warmiwa yachangak payguna rukun na rasha pukllajunaka ña... mana nisha shuk kuna shuk ejemplo churashun kuna kay mama Luisa pay itzayuk akpi ña. Chi yachangak imara charin kay, kay mama Luisa kay kariwara, warmiwara rikuchisha, rikuchisha rimashkawasha churakpiga chi kukuyo. Punshan chawpi iksaway cindink punchan, punchan shina rakpi kay warmiwarami charin warmiwara rikuchin chi punchan ,punchan chawpi itsawa pashkarisha chi warmiwami ña. [Ña shinakpi chi amo an chi tilimbu amo] ari chi tilimbu paywa amo an nin chiguna, chigunara piñachikuna. Chiguna randi ña chi payna ichushka botunguna imays mana llutarikwak tukusha atun lanchama yurakgunara maskakuna nin chi botonguna... [mm] duñukma mama munanmi nin llutarinara duñuga shuk kapara mushuta randisha churarikpi chi ichurikpi chi chimanda ichurisha ña botonguna sindishaga... imayas mana llutariwak tukusha amo llutarishanikpi amo mana munan nin chikayachishka kanguna ichushkawna mangichi botonguna rukuyakpi. [ Llanchama yura imarasha chi tuno yurara mashtinun ] llanchami akpi shinallara pay shina kasna kara charin llustiringak masti kara,kara,kara... chi chi ukuybi undurinun punchayakpi payguna chi kara ukuma payguna iyanunmi nin duño amo ikunchi nisha cirtuchu chi llancha yura amo charin ni pay. [Mm] ambi yurami pay ambi yura chi alli [ chi llanchana yura ñawpa churarinun chita ] ari chi llanchamanda chitaga churarikuna... Mastisha kuchusha pitisha takakjunaka yuray atun kasna kaspi martillo kwinta pullorukunna rasha ishki makiwa rasha "taw, taw" waktasha washa. Yakuy mayllakunaka chi awak kachashkawasha chi washa kutin a waktakshkawasha rupay yakuy satishkawasha gustu tukun... algodon kwinta tukun chitaga makiwaga kasna pus, pus, pus kasna aysakuna kay palda rikuk ña churarina llukshin. [ Chi chiraygu sotano kuenta boton] ari chiraygu pay ñuka rukuñani chimi ikunmi chi ,chi payga amomi nisha chi yura shinakpi pay boton masti amo, amo, amo, yura amo mashti payna kapama ikuni nisha ikunun chi... nakpiña chima chimanda chimanda tutayakpi shuk, shuk, shuk, shuk... tallarin nin ña y chi chivi ukuy shituwan na wachak junamashka lulunda. Wachakjuna payguna [mm ] chi wachak asha chi intiru yura chi llanchama yura mashti. [Siempre lanchama yura anun ] chivi, chivimi miranda nin pay, chi chakiska chi yura mana, mana tamia mana ukuchin payta. [ Y chi tilumbuguna mana shuk yurara munanun chi ] mana paya chi kawsanunin chivi ña chi, chi yuray ña. Shinasha chimanda risha shina tin, tin, tin, tin... shina rasha kachanun sindisha maytas [ mm ] [ Y tuta chi rikunun ] ari tutaga llukshinun chikara ukumanda y puncha, punchakypi chimallara ikuyrinun payguna [ ña ] [ Y paywa amo chi lanchama amo imasnara ] ima tunus charan mana rikushkani ima tunu akta chari lanchara charin nisha payga amora payna amora charin nisha. Shinakpi pay ña paywa amo tiawpi ikunmini chi kapa karay [ ajm ]. [ Manchu chi, amo tilimbo amo amullara ] imasna changa chi tilimbu amo ima yura imaranga pay shinakpira chi llutaringa pay ña [ ajam ] paywa chi, chimandara [ kamba rukuyaya imasnara nika chi tilimbo amo imasnara rikurika. Payguna nika shuk yaya padre kwinta churarishkami ninuka yaya padre kwinta churarishka yana kapa churarishka [ yana kapa ] ari sunimaki churarishka... Kikin yaya padre kwinta chivimi paywa sotana [mm y paywa boton ] payga botonguna sindikguna miaka tukuy botunguna sindikguna. Atun ichilla karan tuno masthti tiak maka ni charikuna nin chi sotanuy kay purama ichilla botonguna kaymaga randi atun botonguna. Kay, kay, kay purajuna chi kukuyugunami kay [ chi chimanda tukun kukuyo ari chi botongunamanda tukun ni kukuyo Kay riki kaymanda tallarikuna chi tilumbu tukun nin chugunami chi llanchama yuray kawasan nisha ñuka ruku yaya kwintan chiraygu kanguna mana apinangichi nika. [ Mm ] kanguna yapa pukllangichi nika nisha rukunga pukllasha rikukpi ñukanchi wawa pura tandarisha shina. Apijanchi apisha pukllajanchi shukwa shuk warmigunara rikusha mana chi warmi, chi ima wawa charinga nisha mi ninchi... Mana chi shinarakpi ña wariguara charinga ñukanchis iyarik anchi warmiwara charin cirto chi pay chi shina rashka. rikuk chi warmi, warmiwarami charin ari kariwawa kasna "du" shirin, shirishakamanda "chim" pawan itzakara awama rasha. Chiga ña kariwaminin chi kariwa saltanganin chi shina nigunak chi warmiwaga shirishkamanda punchan, punchan, puncha chawpi itzaway sindin. Chiraygu chi warmiwa ninun ajak [ imarasha chita warmira rikuchin ] chi ña warmi tukunakpi chi chawpi itzaway shina kasna paskarin shina kasna paskarin. Punchan, punchan chiga ña warmiwa ninun, kariwa "du" sirishkamanda unay rikupi chinchi pawan awama tiak vultiarin chiga kariwami... cierto chiga kariwa tukun payna nisha shina [ ña ] chimi asha kay kuytagagay kay tilumbumanda [ chi tilumbo amo chara purin. Puringa. puringa, purin cierto purin payga sachagunayma cierto purinmi ñukas shuk huras ñuka kay anakllara ñuka Venecia lugarbi. Shuk lumucha sisay chapasha tiakani chapasha tiashkay ña chawpi tuta tukukpis lumucha mana shamuka shina ashkay barankuma uyarika. Mashti "sarak, sarak, sarak ñuka iyakani armallu shamunga nisha shina kuti ñuka kayma riikuywa, kuti rikushawa atun... runa ruku shindimusha intiru llandu ukura intiru runa punchan! shindisha runa shamushka. Intiru runa kukuyo supay imakuyta yanga "tin, tin, tin" ñawi mana rikuringachu yanga kasna lladuk ukuy asha tun ruku shamun... panga awara shamun " sarak, sarak" punchak ! sindishka supay ñuka iyakani ñawpapunda iyakani waykumanda llushimupi... kukuyo monton sigamuranun nisha pero mana kukuyo yachasha atun runa ruka shindi shitamun shina shindisha shamun. Ñucha tiasha ñuka awama chawpakani mantakawara rasha chivi shina rikuk urayra ñuka purama shamun ña... Kay mama Luisa sayashka tupuy shamun ña ñuka lladuk ukuy tiani manchasha. Illapasha nisha iyani nakllayra maki chukchun ñukara chi,chi rukura illapasha nisha atunmi shayan lladu ukuy asha intiru... Inda tutay sachayga shina shayan sindishkasupay awagama kasna punchak kasna sindisha shayan punchan, puncha, punchan. KIkin tilimbu kukuyo supay chi ukuy shina ñukakmami shamungarawn ñukak purama rikukwinta ran nakllayra ñavira para rikuni sindishkasupaylla... Maytas intirutay yangas kasna, kasna pay kuyunchi kuna rasha imakwinta sindin kuti vultiarik rika ña Cierto rukuguna chiraygu rimajunamashka nisha ñuka shunguy iyarikani cierto amuyuk chi kukuyo chiraygu ñuka wawagura rimakani ama llanganchu. Kukuyo ni tilumbo ama llanganchi ñuka ñaviwami rikukani chapanay mashti chapasha tiasha chiraygu. kapivara, kapivara chi tian.

Spanish Translation

Me salve yo no quiero, no quiero convertirme en diablo quiero ser una persona. Entonces le pregunté otra vez a mi abuelo: dime la verdad, ¿es verdad que estos botones caen del diablo? (¿es eso verdad?, me dijo). Estas grandes luciérnagas. Estas luciérnagas son grandes como los botones, así de grandes, grandes botones. Eso también son del diablo, también esos botones se caen del traje del diablo. Yo preguntaba otra vez, quería saber más, más de lo que él hablaba, por qué los diablos botan los botones. Los botones se caen cuando les cortan uno por uno, no es un solo diablo, son muchos diablos que se ponen el mismo traje. Esos que están botados están volando por aquí brillando. Yo me preguntaba por qué botan su traje (capa), le pregunté. Los botones que se caen podridos (ya no sirven), esos botan, ya no quieren más... Por eso, si ustedes topan los botones que los diablos botaron, se van a enfermar. No se topa... Si ustedes topan al tilimbu (jefe amo) y se van a pescar al río con anzuelo, no picará el anzuelo, alumbrará tu anzuelo dentro del río. Entonces, ¿qué pez va a picar en tu anzuelo? No se toca eso, si tocas a las luciérnagas también te va a pasar eso... Así mismo tu anzuelo va a alumbrar bajo el agua. El pez, viendo eso, no va a picar. No cojas, no topes. Sabemos coger las luciérnagas para jugar. Los mayores nos decían: cuando una mujer está embarazada, las luciérnagas nos avisarán... Si va a tener un niño alumbrará diferente, y si va a ser una niña será diferente. Los mayores jugaban así... Entonces pongamos un ejemplo: la mamá Luisa está embarazada. Para saber qué hijo va a tener la mamá Luisa, un niño o una niña, le hacemos ver, le hacemos ver, luego le ponemos encima a la luciérnaga. Cuando alumbra en la mitad de la barriga, alumbra, alumbra, es niña. Ella tiene una niña. Cuando alumbra así, es una niña. Cuando abre las dos alas, es una niña. Ya entonces él es el jefe amo tilimbu. Sí, el tilimbu es el jefe amo, a eso le alumbran. Esos botones botados por ellos no pueden volver, entonces buscan un árbol con planchas grandes. Esos botones botados... El dueño ya no quiere que se apeguen. El dueño busca, compra traje nuevo y se viste el traje nuevo, y si se caen de nuevo no vuelven, alumbran ahí... No tienen dónde apegarse, quieren volver con el jefe (amo), él ya no quiere esos botones apartados, botados. ¿Por qué buscan el árbol con planchas grandes? Tienen planchas grandes a cada lado... Ahí, adentro de la cáscara (huecos) del árbol, ingresan todos. Cuando se hace de día, piensan que ahí dentro está el jefe (amo). Es verdad que ese árbol tiene jefe (amo). Es un árbol medicinal. Árbol medicinal es bueno. Esa plancha de árbol antes servía para vestirse. Sí, antes se vestían con eso... Sabían talar y cortar. En un árbol grande, con el palo así como un martillo, saben golpear: “taw, taw”. Después de golpear... Con el agua lo lavaban, otra vez lo remojaban, nuevamente lo golpeaban y metían en agua caliente. Salía bien suave... Como algodón, después lo jalaban con las manos: “pus, pus”. Se ponía encima y ya quedaba para vestirse. Por eso entran ahí los botones, se parece a un traje. Sí, para eso, mi abuelo me decía: ahí adentro saben entrar. El árbol es su jefe (amo)... ahí entran, piensan que es la capa de su jefe, se apegan... Cuando se hace de noche salen de ahí: otro, otro, otro... Ahí dentro ponen huevos. Se reproducen ahí dentro. Se reproducen en todo el árbol que tenga planchas (filo de la raíz) grandes. Siempre se reproducen en las de ese árbol. Sí, ahí se reproducen ellos. Esa parte del árbol es seco, no se mojan con la lluvia. Los jefes amos no quieren otro árbol. No, no quieren otro árbol. Ellos viven ahí. Saliendo de ahí, salen por todos lados, andan brillando. Solo en la noche salen. Sí, en la noche salen de ahí dentro, y cuando es de día, vuelven a entrar ahí mismo. Ya. ¿Y cómo es el jefe amo que pasa dentro de la plancha del árbol? No lo sé. No he visto cómo será, pero árbol que tiene planchas grandes tiene su jefe amo. Porque está ahí dentro el jefe amo, ingresan dentro en la capa de la plancha. ¿Será el mismo jefe amo tilimbu? Cómo será. Porque está el jefe amo, está ahí en ese árbol, por eso están ahí las luciérnagas. Ajá. Por eso están ahí. ¿Tu abuelo cómo te contó cómo se veía el jefe amo (tilimbu)? Ellos me contaron que es como un padre sacerdote, vestido con sotana negra. Con sotana negra. Sí, con mangas largas... Igualito como padre sacerdote, mismo con su sotana. ¿Y con sus botones? Sí, todos sus botones estaban brillando. Tenían grandes, pequeños, de cualquier tamaño. Este lado botones pequeños, por acá botones grandes. Los que están por aquí son cucuyos. ¿De ahí salen los cucuyos? Sí, sí, de estos botones salen los cucuyos. Mira, los que salen de aquí quedan tilimbos, ellos son los que viven en el árbol de llanchama, nos contaba mi abuelo. Por eso ustedes no se coge eso. Ustedes juegan mucho con eso, nos dijo. Viendo cómo jugaban los mayores, nosotros los niños sabemos reunirnos... Para jugar con eso, viendo a las mujercitas: “mira esa mujer, ¿qué tendrá?, ¿niña o niño?”, así jugábamos... Así pensábamos y tenía una niña. Es verdad, no miente. Vemos esa mujer, tendrá una niña. Cuando va a tener un niño, está sin moverse: “du”. De lo que está posando, sale volando de una de la barriga. Cuando se mueve: “chim”. Va a ser un niño, entonces sale volando. Cuando va a ser una niña, se queda ahí brillando, brillando en la mitad de la barriga sin moverse. Va a ser una niña entonces. ¿Cómo sabe que la mujer va a tener una niña? Cuando va a ser una niña, en la mitad de la barriga, abriendo sus alas sin moverse. Está brillando, brillando. Va a ser una niña. Cuando va a ser niño, está sin moverse, se va volando. Decimos: será un niño... Verdad es lo que ellos dicen. Nace un niño. Ya. Eso es lo que cuentan sobre el tilimbu. ¿Existe todavía el jefe amo de los tilimbus? Sí existe. Y camina por ahí, verdad es. Camina por la selva. Yo una vez caminaba por arriba, por sector Venecia. Estaba de cacería, donde la guanta come la flor. Estaba esperando, ya casi era medianoche, no llegaba la guanta. Escuché por allá abajo. Viene sonando: “sarak, sarak”. Pensé que era un armadillo. Volví a mirar por acá y otra vez regresé a mirar allá. Era grande... Viene una persona grande, bien alumbrado en esa oscuridad. ¡Una persona bien alumbrado! Toda esa persona estaba cubierta por luciérnagas: “tin, tin, tin”. No se veía la cara, estaba bien oscuro. Viene esa persona... Viene caminando encima de las hojas: “sarak, sarak”, ¡brillando! Sale brillando de ahí dentro. Yo pensaba que eran... Pensé que venía un montón de luciérnagas, pero no eran luciérnagas, era una persona grande, alumbrado, venía caminando. Yo arriba esperaba sentado encima de una rama. De ahí veía que caminaba así donde yo estaba... Hasta donde está parada la mamá Luisa llegó. Yo estaba sentado ahí en la oscuridad con miedo. Pensé dispararle, pero mis manos temblaban para dispararle a esa persona grande que estaba parada en la oscuridad... En esa noche oscura estaba bien alumbrado. Ahí estaba parado brillando, brillando. Es el verdadero diablo (jefe amo) de las luciérnagas. Va a venir donde yo estoy. Me queda mirando, donde a mí, pero no deja ver la cara. Solo se ve lo que alumbra mucho. Cada que se movía, alumbraba más. Otra vez se daba la vuelta y se iba nomás. Eso es verdad. Por eso contaban los mayores. Ahí dije yo: es verdad, ellos tienen jefe amo esos cucuyos. Por eso les decía a mis hijos: Yo miré con mis propios ojos donde estaba esperando para cazar animales. Mira, mira, ahí está el capibara.

Analysis

Not available

CONTACT  US   
 

cotococha.ec@gmail.com 

480.276.5913

ANDES AND AMAZON FIELD SCHOOL

Sponsored by Title VI National Resource Centers at University of Wisconsin Madison, the University of Florida, Florida International University, the University of Pittsburgh, and Brigham Young University.

bottom of page