top of page
Bélgica Dagua, "On burning gaps 2."
From interviews with Tod D. Swanson
Description
Not available
English Translation
Not available
Kichwa Translation
[Shinakpi, ima killa pay shina ambingak rira rupachingawa o ambingak?]
Agustu killay cha rin [E:Agustuybiga] agustu killaybi chasna indiganya. Kimsa killata Indigaray kalliri huras. [T: Agostoy?] [E: Agostoy, agustu killay]
[Ña, chi agosto killa yapa] verano [verano tian, wayras tian ] wayras tian. [Shinallara kay samuna ruyamanda paywa] paywa sisas [urman paywa illma, paywa...]
Samuna ruyaguna sisata urmachisa pay indiwa "waj" wayragawnya. [Imasnara wayran?]
Chi ñukanchi niganchi wayra api nisha.
[ Ahm....]
Panga, kasna imachay araña pushkalla pi ri ri ri ri ri urman wayra.
[ Ahm.... y imasna, bueno, iyaringui wawa huras imasna purikangui kamba ruku yaya kuti shamura wasima rimara?]
Ñukanchi wasii ashkay yaku ambingawa rik ñukanchi apayayaga yakuta ambingawa riwni nisha ñuka mikia Dianandi rira.
Chi rik nira ay..., chishii shamusha nira, "¡manakaylla! rundu wayra urmachishka" nira yurata.
Chiwaraygumi kay panga kalup mashti ¡wiif...! panga nitishka apik chima.
Yaku wawaybimi mana ally ashkata apinchi nisha nira" ansawata apinushkanawra aychawataga".
Ambisha "¡mana kaylla chan! akuychi gustangawa" nisha nira ñuka yaya ñukanchitaguna.
Chiga ñukanchi ichilla akani illakta rin ñuka yayagunata astallaranchi gustangawa wayra urmashkaga gustanga.
Chaybi shiwa kasha tuz tuz risha, kayga shima tukukguna, kuna morete tukukguna tiawnga chibiga.
Chigunatami kwintariranchi, chimi ñuka apayayarandiga niray chi mikushkaybi "mana kaybiga chagrashunchi".
Ñukaga kaymaga wagra mikunga tarpungarawni.
"Kanguna kasnamanta kaymaga chagrankichi" nisha ni tukuranchi ñukanchi.
Porque 25 hectareata urmachishkami ninawrami.
[ T: ¿Cierto?] Ah ah... [ E:Ashka ashkata kwintawn] ashka ashka mana ansallachu kwintawn.
[ T: Chi moreteguna urmashka?] moretes urmasha chawsi, chawsi, chawsi chibi tukuktas kayllata ñukanchi apiirigaranchi tukuy tukuyta.
[ T: Ah... tuku?] Tukuta [ T: Aja... chita kuchusha]
[ E: Inda moreteru urmachishkay] Urmachiskaga ña kasna ruy urmashaga chawsi chawsi urmashkata kwitawn.
[ T: Ah...] [ E: Chibi tukukguna] ña chi intiru 25 hectárea intiru pay ¡win! allpay urmashka sirishkata [ T: Ah...]
[ Y morete paywa muyu tiara o tukulla?]
Eh... masthi payba muyuga tiara tukuy tiara chasna ashallata ña ismushkay ña.
Ña urmashkay ña, urmasha ismushka [E: Pay ismushkaray ña] [T: Ah ah...] [E: Awa ismushkaray ]
Chitama ñuka apayayaga ¡Chaymanda! pacha, ña tukuy pakllashalla ña tukuyta tarpura tukuy win winda tarpura ña.
Pugri ¡Yanga tarabusta!.
[ Imasna rupachikangi?]
Chita ñuka apayaya rupachinga rira.
[ Pero wasi ninamanda shu sindik kaspira apaka o fosforo o?]
[E: Mana ña fosforonwa rishami ña apichiskaray] Zindakawami apichik aganawra.
kallarikga, zindakata kasna shiwa ramamanda zindakata chiwami zaklin zaklin zaklin zaklin apichik purik anawnra ña.
[Ehm...sindikta?]
Sindiktay ña kay pankaybi kuti kasna lin mashtikbiga panga apirishkawa, panga lin apirishkawa chasnami karan chi, lulus lulus lulus lulus chakirishka kawlla! ashkaybi apichik aganawra chasna rasha.
[Ehm...chakishka pangara?]
Chakishka pangata chaybimi ña ruyandi apirik agan, chakirishka akta.
[Ehm...]
Ña kay ruyas pullu pullu rupakma agan, kushnin!
Magan kayandi apichishkay rikukpi kushnin...kay ruñay chakishkaak apirisha sirik an.
[Ehm...]
Eh ehm, chillawanda chi ruya apirishka chillawanda apashami tantachishaga montonasha montonashaga apichik aganawra rukuguna.
[Ehm...]
Chasnami mashti aganawra ñawpa huras, yapa yapa unay unayta indikmi agara kimsa killa inturuta indik agara ñuka ri.
[Ehm...] chasna asha
Kay masthi sacha ruyandi rikmakara panga tiakpiga ña sachaykundi [ajam] chasna.
[Pero mana playay mas ukuma?] mana...
Sachaybi [Imasnara riparara pay kamba ruku yaya pero yakumanda pay ih...pay ? ]
Ima yanga ansawalla urmashkawpi ña kayga chi intiru chi yakuwawata ambigak shamukga intiruta urmashkaakpi.
25 hectárea inturu ñukak.
[Ahm... chi ichilla yaku ukuma?]
Ah ah ichilla yaku [E: Ah ah Ichilla yakuta ambingakga shamushkawya]
[T: Ah ah] ichilla yakuwata ambigawa chasna ukuma rishacha [T: Ajam] rikuyrishka payga.
[Y... imara tarpurangichi chibi?]
Palanda, lumu, papachina, papa, inchik [T: Ahm...] Ah ah chigunata tarpunchi.
[ Chita tarpungakga ansa shu ichilla wasira rurakangichi chibi? ]
Mana kamba wasimanda kasna purisha.
[ Ah... mana karu! ] mana [ Ah...]
[E: Purisha kamba wasimanda kay tupu mara puringawaga ] ajam.
[ Y chita karan agostoo killay shu puesto shu puesto o shu kutilla shina ruran?]
Shu kutinlla apiru chagranata chasna ñukanchikmaga chagranawlla ña.
[E:Agostuybi chi mandaga chi masthi niño killaybi] diciembre.
Inda chi niño killaybi ña, chi chiraygumi ña yuratas mana wayra urmachikpigas kuchusha sumak pikasha churanawn ña.
Chiga chi killaybiga ña sumak! rupachishaga chagranawn chaymaga
[T: Ah...]
[ Y chita chibi imasna watara kuti tarpukangi chagrara?]
Chagrataga chibi ñukanchiga chasna rupachisha ña chasna ñukanchi chaymaga rupachik chagrakamanawn Montalvomaga.
Mana chawa chagrata rangawnuch [chawa chagrta ñuka pay Canuluspi rikushkany chawa chagrata.]
Ñukanchima puro rupachishka chagra manun rupachisa chagrata [Aa chi chitaga chawa chagra].
Chawa chagraga chiga ña chasnata waktasha kay masty basurata chinday, chinday, chinday...
ruyagamas urmashkata chinday ruyata kuchusa ña chi (win) ramatas astasha chinday, chinday munton magashkara.
Mm!
Chima mashga chawa chagraga [chara ranun shina] inda Canaluspi ña puro chasna chagraga chagranun chiga payna chagrana.
[Paiguna ñuka rikukpi munanga shuk yura urmashkay chi tupu tupangak y rupachingak tia gachu.
[ Daño, daño kuna huras mana] kuna huras kay yanga mana allpa tian, pero shashallata ña muyuganun kuna huras.
Mm. Surkushkaguna [mm] yangas mashi kuwintasha chi pakllasha chiga chagranalla pero chi killaybi
[ Pero imachary tiawngachu Canelos partiy ñukanchi shuk arreglo ruranara munakpi dueño allyminin ]
[ Alli minin ] mana Canelos shikinvi nisha ñukanchi [chawak chara] ñuka wañuk mama allpay tian chasna chagranata
Tukuwinta chagrangarawn yanga ansalla (inda) [ y kanguna ]
Spanish Translation
¿Entonces en qué mes tu abuelo va a barbascar, pescar o quemar para sembrar?
Mes de agosto es bueno [E: en agosto] Mes de agosto cuando hace un sol como ahora. Tres meses seguidos de sol hacía mucho antes. [T: ¿En mes agosto?] [E: Si en agosto, en mes de agosto]
¿Ya, el mes de agosto es demasiado verano? Sí, mucho verano. ¿Mucho viento? Sí, también hay vientos. ¿Así mismo caen también flores del árbol de samuna? Sí, caen sus flores. ¿Caen sus musgos?
Hacen caer las flores del árbol de samuna cuando hace sol y sopla mucho viento. ¿Cuál es el sonido del viento? así que "waj"
Nosotros le decimos temporada de vientos.
[ Ahm....]
Las hojas comienzan a caer como hilos de araña, piriri, piriri, piriri con el viento.
Ahm! ¿Recuerdas cuando tú eras una niña, cuando tu abuelo llegaba a casa, que te contaba qué decía?
Nosotros nos quedamos en casa. Él salía a pescar; mi abuelo decía, "me voy a barbas-car al río". Se fueron con mi tía Diana.
Cuando se fueron y volvieron en la tarde, nos dijeron que había muchos árboles en el suelo; el fuerte viento hizo esto a los árboles.
Había muchas hojas grandes de (caluk) tapando...
En el pequeño río, no pudimos pescar mucho. Solo regresaron con algunos peces.
Barbas-cando ¡Hay demasiados! Vamos para que vean, mi abuelo nos dijo eso.
Entonces, a nosotros, a los niños, nos llevaron y salimos todos con mis padres a observar lo que el viento arrasó.
Ahí observamos a las palmas de shiwa (ungurawa) en el suelo, "tus, tus", así como las palmas de shiwa y las palmas de morete que tenían frutos en el suelo.
A comer esos frutos caídos nos fuimos, y ahí mi abuelo nos dijo cuando estábamos comiendo: No, aquí para hacer la chakra.
Yo por aquí sembraré pasto para que las vacas lo coman.
Ustedes desde allá empiecen a limpiar para la chakra; él nos dijo eso.
Porque son 25 hectáreas que están en el suelo, el viento arrasó con eso.
¿Es verdad? mm [E: Son muchos, muchos caídos en el suelo, eso te estoy contando]
[T: ¿Ahí se han caído los moretes?] Si ahí se han caído los moretes, estaban por suelo, suelo; ahí también recogimos muchos (tucuta).
[ T: Ah... tucu?] Los tucutas [ T: Aja... ¿tumbando eso?]
[ E: Sí, lo que el viento tira al suelo; los árboles que han sido derribados por el viento, todo está en el suelo; ella está hablando de eso.
[T: Ah…] [E: Eso pasó ahí]. Todas las 25 hectáreas de árboles y plantas ¡win! están en el suelo [T: Ah…].
¿Y si aún existían pepas de morete o ya no existían?
Eh. Sí, aún había pepas de morete, pero ya estas estaban caídas en el suelo.
Están en el suelo. [E: está pudriéndose, pudriéndose en el suelo.]
Mi abuelo dijo: "Desde allí, todo lo que está despejado, todo ese lugar, debe sembrar todo".
¡Mi abuelo trabajaba mucho!
[ Como lo quemaron?]
Eso fue a quemar mi abuelo.
¿Trajo de la casa un trozo de leña encendido o prendió fuego con fósforo?
[E: No solo con fósforos fue encender.] [B: Con palos secos suelen encender y quemar malezas.]
Muchos años atrás se recogía poco de hojas de la palma seca de shiwa y con eso "zaklin, zaklin, zaklin, zaklin" se iba prendiendo fuego.
[Ehm...ramas secas?]
Las hojas secas que ya estaban en llamas eran colocadas en el montón de otras hojas secas y se prendían fuego. Después se metían en cada montón de palos secos para que se quemen.
[Ehm... ¿Con las hojas secas?]
Sí, cuando quemamos esas hojas secas, se queman junto con todos los árboles secos.
[Ehm...]
Este árbol seco también se va quemando por partes. Está quemándose con una gran cantidad de humo.
Lo quemado de ayer seguirá quemándose con mucho humo. Este árbol seco aún está en llamas.
[Ehm...]
Del árbol que está quemando, los demás empiezan a quemar, formando montones y quemando lo que falta. Así van quemando los mayores.
[Ehm...]
Así solían quemar mucho antes. Solía hacer muchos días de sol. 3 meses de sol solía hacer.
[Ehm...] haciendo asi
Si había hojas secas dentro de la selva, se encendía con los árboles de la selva. [ Ehm].
¿Pero no por la playa, sino más adentro?
Cuando tu abuelo fue a pescar, ¿Cómo se dio cuenta de que el río estaba lleno de ramas caídas?
Es que no eran pocos los árboles caídos, cuando llegaron a pescar a este río pequeño observaron muchos árboles caídos.
El viento destruyó 25 hectáreas de bosque.
¿Se produjo esto en el río pequeño?
¡Ah!, sí, cuando fueron a pescar al río pequeño, ahí observaron esto.
[T: Ah ah] Cuando fueron a pescar en el río pequeño monte adentro, ahí mi abuelo vio esto.
[Y... que sembraron ahí?]
Sembramos plátanos, yuca, papachina, papa, maní. [Ah ah], esos sembramos nosotros.
Para sembrar todo eso, ¿ustedes construyeron ahí una casa pequeña?
No, caminamos una distancia cerca de tu casa a esta distancia.
¡Ah... no estaba muy lejos! No [Ah...]
Caminábamos una distancia de tu casa hasta caminamos no era lejos.
¿Y solo en el mes de agosto pasa eso o ocurre solo una vez?
Solo ocurrió una vez. Pero así es como se trabaja para sembrar en nuestra tierra.
El mes de agosto y el mes del niño en diciembre son los meses apropiados para la siembra.
Si en el mes del niño son temporadas buenas, sino hace viento fuerte, se talan árboles, se hacen trozos y se amontonan para quemar.
En esos meses queman bonito para sembrar chakras. Así lo hacen. [T: Ah…]
¿Y en qué año volviste a trabajar en ese lugar para sembrar y hacer la chakra?
Para sembrar y hacer chakra , nosotros quemamos primero. Así lo hacen los que No sembramos despues de trabajar recien [Los de Canelos siembran depues de trabajar recien he visto que siembran asi.]
Donde vivimos nosotros primero queman el bosque seco para sembrar. ¿Queman para sembrar chakras? ¿Es diferente sembrar la chakra sin quemar?
Cuando trabajas y siembras la chakra sin quemar, los árboles del bosque se talan y se dejan acumular a un lado.
Los árboles caídos por el viento se cortan y se amontonan; los árboles talados se les cortan las ramas para amontonarlos en un solo lugar.
Mm!
Ese es el chakra crudo. ¿Continúan trabajando de esta manera para sembrar? Sí, aún lo hacen en Canelos para sembrar las chakras.
¿Qué dirán esas personas: si yo voy allá y encuentro un lugar donde se han caído los árboles por el viento y los quemo para sembrar, ¿habrá ese lugar? Creo que no
¿O ya tienen dueños en estos tiempos? En estos tiempos, esas tierras tienen dueños; casi no hay terrenos disponibles, pero si lo desean, pueden arrendarlos en estos tiempos.
Mm. Todas las tierras ya tienen dueños [mm]; hablando con los propietarios se puede trabajar y sembrar, pero en esos meses.
¿Será factible alcanzar un acuerdo en Canelos y si el propietario está dispuesto a alquilar?
[Si es bueno] no en Canelos. En la tierra de mi finada madre puede ser, pero no hay mucha tierra para sembrar chakras.
No siembran mucho, ahora siembran poco ¿Y ustedes?
Analysis
Not available
bottom of page
