top of page
Eulodia Dagua, "Mice teach women how to give birth,"
From interviews with Tod D. Swanson
Description
Not available
English Translation
Not available
Kichwa Translation
Ukuchaga runa mara, pay runa ashata. Pay inzhita puchugayta mikunga chagray rishka, mashti, wiksata nanachisha.
Puchugayta mikunga risha ru... ruya awaway tiarisha wakasha inzhiwata pilasha mikusha tiashka. Chi shamushka wawa llaki shamushka ukucha.
Chi shamusha nishka ""imata wakangi"" nisha nishka. ""Chiga ñuka kari puringawa riranchi chimanda shamusha wiksata partiwangarawnchi... puchugayta inzhita mikungi"" nisha nishka. Inzhi chagrata charik. ""Chiga ñuka wawaguna raygu kasna pedazo inzhita kuway"" nishka.
Chiga shina nikpiga ""ña"" nishka. chima rik wawaguna ""kash kash kash..."" mikunawn.
""Ñukaga mana hatun warmichu wawayani. Rikuy kay intiru wawata"" nishkaya.
""Kanguna kasha mana manzhanayta hatun warmichu mana wawayangichu"" nisha nishkaya.
""Ñukaga ichilla warmi ashallata kasna wawayani rikungi"" nisha nishkaya.
""Kunanga wawayachiskangi"" nishkaya. Chasna nisha balsata pitishka, karata lluchusha, watasha kungurichishaga wawayachishka.
Chi wawayachishka nishka ""kunanga kasna wawayachingi warmigunata"" nishkaya. Ama partinawanchu nisha.
Chiga ""kunanga ama rimangichu"" nishkaya. ""Ukuchami wawayachiwara"" nishaga. ""Ama rimangichu"" nishakaya. ""Chunlla angi"" nishkaya.
""Kan ima nashata, ima shinata wawayangi nikpigas. Kasnalla wawayarani"" nishata. ""Kamba karita kuintangi. Ama kuintangichu"" nishkaya.
Chiga ña pay chi ukucha yachachishkashi. Chi warmiga wawayachisa purik tukusha ña ñuchanchi kunangama wawayasha kawsanawn.
Ñawpa punda maña yachashaga ""shaka"" wiksata parti wanchiashkawna chi llullukutas surkungawaka.
Chasna nisha kuintaganawra ñukanchi rukuguna. Chi raygu. Ukuchaga payta piñankpiga ninshi ""kamangi wawakashkay ñukata piñangi"" nikshan.
Kay imata mikukpi ""Ay! kay iritza ukucha mikushka"" ninchi ñukanchi. ""kamangi wawayashkay"" nikshan pay.
Chiga payta piñakpi, ñukanchita chasna riman. Chiwaraygu ukuchata mana piñana wawa wiñawkani tukugaranchi ñukanchitaga.
Ñukanchi rukugunaga kasna ukucha mikushkata manawn ""iritza ukucha mikushka"" mana nira. ""Kay uchuwawa mikushkaya"" shina ninaga.
[Shinakpiga] A au! Chiga, mana kamachik tukungarawnchi wawayaskay. Chiga wayra shinalla wawayanawn kuti. Dinoga chi payta piñakpi kan mandi wawayashkay yuminga.
[Shinakpi pay] m m! yuminga kunan.
[Shinakpi kay Eulodia ansa ruku asha....mana imaschu] Ña, pay ruku asha chasna niwnya, mana malta chawnya.
[T: Pay ushan ña piñangawa]
Ndaya! Payga ushak piñangawa. [E: Ñukaga asutisha ima ukuchata rukuga wawayashata]
[Randi maltawa warmi mana]. Maltaga mana chasa rimana.
[Chiwa porque ñukanchiwa kapariwshun ña nanakpi] m m! Chiwaraygu ña yapa... [Shinakpi malta warmi ña pay iyaringa ña chi ukucha ña runa man]
A au! [Shina] Runa. Ukuchawa chari, ukuchawawa, ""ima ukuchawawa mikushkaya"" nigangunaya.
Ñukanchi ruku chi wawaya pasashkaga ""Ay! ukucharuku kayma mikushka"" nisha piñawnchi. [Rabia shimiwa rimanchi] Rabia shimiwan.
Chi wawaga pay ""Ay! ukuchawa mikushkay"" niganguna gustu shimiwawa. Chi mana chamachiwnyu ñuka wawayana akpiga.
[Shinakpi ruku warmi mana runakuinta iyarinun ukucha...]
Mana! Rukuga mana runakuinta iyanawn. Wawaga llakiwnmi payga ""gustu rikurik wawa"" nisha ukucha wawatas.
[Pero ruku warmi mana llakin ukucha...]
Mana! ukuchatas mana llakinawnchu. Wawa llakiwnguna.
[Pero malta warmi] Malta warmiga ""ukuchataga mana piñana"" nikmanawn ñukanchi rukugunaga. Yapa waway turminada nisha. [Malta warmi llakina?] Llakina ukuchataga.
Spanish Translation
Ratón era una persona, cuando era una persona. Se ha ido a comer el maní de ella a la chacra, porque le dolía el embarazo (barriga).
Se ha ido a comer en sus últimos días (parto)... encima de un tronco estaba sentado comiendo maní porque le dolía la barriga. Ahí llegó un pequeño (ratón), llegaron muchos ratones.
Llegando ahí le ha preguntado ""¿por qué lloras?"", le ha dicho. ""Salí a caminar con mi marido y llegando de allá me va a partir la barriga (dar a luz)... come lo que sobró un poco"", le ha dicho. La que tenía sembrado maní. ""Entonces regálame un pedazo de maní para mis hijos"", le ha dicho.
Entonces dijo eso ""ya"", le ha dicho. Vayan para allá mis hijos ""kash kash kash..."" se comieron.
""No soy una mujer grande, puedo dar a luz sola. Mira ahí están todos mis hijos"", le dijo.
""Ustedes son mujeres grandes y no pueden dar la luz solas"", así le ha dicho.
""Nosotras somos mujeres pequeñas, me embarazo de muchos hijos, mírales"", eso le ha dicho.
""Ahora te hago dar la luz (parir)"", le ha dicho. Le ha cortado la balsa, luego jaló la cáscara, le amarró, le arrodilló para que pueda dar la luz (parto).
Le hizo dar luz. ""Ahora así ayudarás a dar la luz a las mujeres"", le ha dicho. No le partirás, le ha aconsejado.
Ahora ""entonces no estarás contando a nadie"", me dijo eso. ""Que un rato me ayudó a dar la luz"", le dijo. ""No contarás"", nos dijo. ""Estarás callada"", me dijo.
""Tú como así pudiste, así te pregunten cómo pudiste dar la luz sola. Yo solo así di la luz (parto)"", eso dices. ""Ahora le estarás contando a tu marido"". Dijo ""nunca le estarás contando"".
A ella le enseñó el ratón cómo dar la luz. Ella caminaba y ayudaba a otras mujeres a dar a luz. Nosotros hasta ahora sabemos cómo dar la luz a nuestros hijos.
Hace mucho tiempo no sabíamos. Partían ""shaka"" la barriga. Moríamos así. Sacaban a los bebés.
Así nos contaban nuestros antepasados. Por eso, cuando estamos hablando a los ratones: ""Me dice 'te acordarás de mí cuando estés por tener un hijo'"".
¿Quién se comió esto? ""¡Ay! Este ratón feo se lo ha comido"", decimos nosotros. ""Nos habla: 'te acordarás de mí cuando estés por dar a luz'"".
Porque le hablamos, eso vas avisando a nosotros. Por eso no se habla al ratón cuando el niño está por nacer. Nosotros los adultos no debemos decir que ""el ratón feo se lo ha comido"". No se dice. ""Por aquí ha comido el ratoncito"", se dice sin hablarlo directamente.
[¿Qué pasó?] ¡A au! Ahora, aconsejar cuando estemos por dar a luz. Entonces daremos a luz rápido. Dinora, si le hablas, va a sufrir cuando dé a luz (yuminga).
[Entonces ella] m m! Yuminga ahora.
[Entonces Eulodia tú ya estás un poco mayor... No pasa nada] Ya, ella es mayor, puede decir eso. Ya no es joven.
[ Ella ya puede hablar]
¡Sí! Ella puede hablar. [Yo le hablo a cualquier ratón, soy una mujer mayor, ¿cómo puedo embarazarme?]
[Entonces las mujeres jóvenes no pueden decir eso]. Las jovencitas no pueden hablar de eso.
[¿Por qué entonces cuando estamos gritando nos va a doler?] M m! Por ese motivo no hablamos... [Entonces las mujeres jóvenes ya piensan que ese ratón es una persona]
¡A au! [Entonces así es] Persona. Las que están embarazadas dirán de esos ratoncitos pequeños: ""mira cómo han comido los ratoncitos"", hablan.
Nosotros los mayores, los que ya pasamos por eso: ""¡Ay! Ese ratón viejo cómo ha comido"", decimos. [Hablamos bien enojados] Hablamos enojados.
En cambio, las jovencitas dicen: ""¡Ay! Han comido los ratoncitos"", hablan delicadamente, bonito. Entonces ya no les dan consejos porque ya no serán mamás.
[Las mujeres mayores ya no piensan que el ratón es una persona...]
¡No! Las mayores ya no piensan que es una persona. Las jovencitas sí los quieren. ""Son bonitos los bebés"", los ratoncitos bebés.
[Pero las mayores ya no quieren a los ratones...]
¡No! A los ratones ya no los quieren. Las jovencitas sí los quieren.
[Pero las mujeres jóvenes] Sí, las mujeres jóvenes ""no deben hablar a los ratones"", nos sabían aconsejar los mayores. Porque van a sufrir al dar a luz. [¿Mujeres jóvenes deben querer?] Querer a los ratones.
Analysis
Not available
bottom of page
