top of page
Remigio Andi, "Ideophones as an expression of nature and people."
From interviews with Tod D. Swanson
Description
Not available
English Translation
Not available
Kichwa Translation
Ah, Remigio ansa iyarishun kay idiófonos nishkay ichilla shimi pitiwara.
Kanda ña cierto kay sacha ukuma iñakuna yapa sachara purisha uyanun ña wayra, sacha, yaku.
Imasnara uyarin tukuy pishkuguna,
shuk yurara kuchusha imasnara wakan, imasnara uyarin.
Shinakpi payguna idiófonos rimanun. Ashka idiófonos rukuguna, ruku... ruku rimay.
Shinakpi kan kikin runa shimira rimak y shachay iñak runa asha.
¿Imasnara iyaringi chi idiófonosmanda? ansa kwintawangi.
Ña. Kay idiófonos ñishkata, kay idiofonos ñuka raygu shuk rimay shina, uyarin kay sacha kawsaybi rikupi.
Imaraygu kayta nini ñuka, kay mashti shuk rimay shina uyarin nisha.
Kay ñukanchis sachaybi wiñak runa, wiñak warmi, kay sacha mashti uyariwan riksiwnchi karan uyarishkata.
Ñukanchi mayma riukshawas uyanchi
shuk ima uyarishka ña yachanchi, ñukanchi uyarinchi chi man nisha.
Maybi sachama puringawa mashdi riushawas, may ima ruya puluk, mashdi rama karak. Ña ñukanchi uyanchi chita ñinchi ña kaiby imacha riun nisha itsanlla rikunchi.
Chasnallata kay ima tuno kay win wiwaguna kay animalguna uyarishkata ñukanchi, mashti kay payguna uyachiskalla ñukanchi ña riksinchi paygunata.
Kaybi anchi chi ña mangu man nisha chasnallata kay mashti, kushillu, machin, yutu. Tukuy tunuta uyanchi.
Chasnallata kay ruya, uyarishkawamas imasaybi yanga casna, ñukanchi ninchi kay kushillun imaga pay muyuta kasna imasaybi chunlla mikusha tianun.
Ñukanchi rishkaybi uyanchi palay, palay, palay ninchi kay chi pay mashti mikushka muyu pedazowa urmaway kuty urmasha kay ramaymi
Talak, talak shina uyashkata ñukanchi puluk, puluk shina uyachisha tian nisha mikusha chunlla, pero chi, chita uyanchi ñukanchy chapay, chapay ishky pura puriksha chapay.
Rikunchy chiga pay chunlla mikusha tian chivy chi pay urmashkata uyashalla yachanchy chasna chasna tunuybi asha kayta ñuka ñine kay shuk...
Sacha kay ñukanchi runawan rikshichin pay tuku tunuta kay uyarishkallawa ajam kayta ñuka yaka yayurani
Chasnallata kay sachallata nik tukunchi imashina llaki tuparingarawta, o ima shina kay imasnaybi kay pishkugunasga, kay kindiwas imasnara rinun pis.
Chian pay pish ñishkata uyashalla ña yachawchi imacha tuparingarawn o warmi, kary, piñarishka nisha iyarinchy imasnaybi.
Chasnallata ñuka rimany kay, chay ukuma taishkayby sachama puringawa risha, kay wanganata wanchisa tigramushkay kuty shuk wanganata tupasha...
Mana wanchinata usharany ishkayta mana apumunata ushany charay nishkay, chara ichilla anay aka chas nasha pay richu, nisha pay ruyay urmashkay sikarany sikasha chaybi tiwrany.
Rinawnchu nikpi wanganaguna kasnaylla sayawnura sacha ukuybi sayawta rikusha, ñuka iyaygara illapakpy kalpanunchi nisha
shukta kasna purata illaparany illapashka kasna, waiku mashkara kinray illapashka wayku bularisha riwra kiruwata, tias tias tias waikuta riwra
Chaywa paywariklla chi waykumandaga ¡ wuoo wuoo wooo wooo wooo ! sachaga chuklla, kay kiwawas kuyurikman.
Ña kay mashdi kay ñukanchi nynchi pachamama sacha, wayra tukuy guna kay ñukanchita, ima shamungarawpi o
Ima mana kay llaky, tuna tukukpi ñukanchita anza risikchinun payguna ansallata, chaywaraygu ñuka caybi mashty kuwintangarawni shinata, sachata ñukara uyachiwara nisha.
Ñuka shuk puncha puringawa rishkaybi wanganata tuparany tupasha, shukta wanchirany.
Karu api shukllata wanchimushkay tigramushkay kuty tuparany mas ashka wanganata,chi mana wanchinata ushasha ruyay away sikasha tiak rany
chivy tiashkamanda rikukpy mana riknura kasnay shayarisha yanga kiruwara uyachinura tias tias, tros, tros uyachinawra
Chita rikusha, payguna rinuychu nisha ñuka illaparany, illapasha, chi mashdi wayku ashkaybi kinyarmi sayashkara.
Urmay chaybi kiruta tias, tias, tias, tias yachik waykuta ukuk, kuk, kuk bolarisha rira chiwaykubi paktashkaybi.
Kungaymanda ¡wuooo!, ¡wuoooo! pero allpa ukumanda shina allpata mashdi kuyuringata uyachira.
Chaybi sasha tas, tukura mana imawaskay shigarawalla shim, shim mana chasna tukuk chan sacha.
Pay sayarira, chimanda unanik shinaybi kasna ramaguna wayra ansa saoo saoo apik chayta.
Chaybimi iyarinani ñuka apaya nigara kasna uyashasa kynamangi nisha rina, mitikuna.
Chayta uyasha ruray sikara ñuka ruray sikasha away tiwaochimanda iraykusha katirany
Chayta ñuka ñini kay sacha ñukata rimawra saky ña chay anshury chaymanda.
chasna ansallata kay, kay sachaguna ñukanchita mayka tunus masga, kuty ñukanchy.
Kayta uyanshu ninchy mana uyangamaranchi, chita ñuka shuk kutilla uyashkani.
Y chita ninun kay sachata purirunawas runawas, kasna kay sacha o wayra o kay sachaybi uyachiskawanata mana ashka kutin uyashun.
Shuk kuti o ishky kuti uyashun, chasnalla mashti payguna rimak tukuna kay sacha.
Chaywaraygu nika ñini kay sacha guna, tukuy guna ñukanchita, rikshichinun nisha ñukanchita runata ñukanchy runa yuyaway ña iyariwinchi.
Chiga kasna chi imatawas uyashawas pay chimy, chimy uyariun, imas aybi ñuka, mashti kay imas aybi ñinun...
Runa waktashka o kasnallata kay sacha runa waktashka Chatawas mashdi ñukanchi ña.
Mashti uyanatas ushanchi wayra shina imaraygu kay runa waktakga, waktangamirawn.
Pero kay sacha, runa randi mana pero mana waktangichu kay runa shina, kuty payga ishky kinsa kuty,tauu, tauu chaygamalla.
Ña chaylla saky chi uyanchi chita chiga mana runa chan shuk partita rynchi.
Chasna tunu ñuka chaywaraygu kayga mashti, sacha ñukanchita riksychin tukuy tunuta ñukanchita riksychin kay tunuy.
"Ñakpi, bueno sacha riksik runa, sachak iñak runa intydinun chi sacha uyaraik uyachik sonidoguna."
Kay sachata purik sachaybi wiñak runa rukuguna kuwintashka runa.
Ña iyariwnchy o mashti ña uyanwchi uyaygunata.
Pero kay mana chita riksikga kaybi, imas uyariwpiga paktangamirawchi chillayta, chaymi mashdi.
Mana rishi asha mana uyay asha imawras mayka rukunguna kuytasha gunata.
Kay uyata nikpy kay punsha uyay, chimanda kay tutay uyaybas shukman.
Kay punshaga, kay mashti mashti kay tukuy animal tiakuna shuk tunu uyarik uyarinun.
Pero kay tuta purik animalwas shuk tunuta ña mas manshaywa uyachinun kay mashdi, imasaybi kay ally mikuna animal ayllakta.
Sakinchy yanga pay uyachiskata uyasha, manshasha mana riksik chiga riksik runa mana kay ñuka, mikuna man may tupasha wanchinun.
Pero mana riksiska mana kayga manshay chara mara sakinun.
"Y shuk ruku sacha iñak warmi chi tupuy sonidos chi, idiófonos rimakpi"...
"Sacha indindyna uyan o imachary o sacha, shimiwa riman pay o imasna ran chi pay sonidotas katisha."
Katisha uyanchingawa shukta uyanchingawa chayvi a kay ima apiwas kay mashti, kay uyarikta.
Chasna uyarikta shina uyachisa kuytangawa, nisha uyachingawa nisha chi mashti ñukanchi kanda ñini kayma mashti chay mashti kasnami mashti.
Puringawa risha chishiybi shamusha chita imas saybi kay sachata puryrik runa, chishiybi paktamunchi kuytanchi.
O chi wawaguna o warmimatawas kasnamy, kay kushillu chunlla awta yanga urmashka mandalla palay, palay urmasha tiawta wanchimuny nisha.
Chiga ña rimanchy palay, palay chi imashina chi, mashti pay tupay urashpi awshka chi kushillu.
Chasnallata kay ima shina tunuy ñi yaku uray partima, mashti, mashti kasna supuk, supuk, supuk uyarimukta rikukpi.
Chiga mashti puma, o mashti ñin kay taruga chasna shamushkara nisha yaku uraymanda.
Pero chaytaga ñiko mashdi apinun chi, chi wiwa ima shina uyachiskata.
O ruyay shina uyarishka chaytachi espasiota apisha chasna magushkara, o chasna uyarira.
O chasnaga uyaringa o chasna kay wayragunagas chasnallata wayrawas ñukanchima kay wayra, chawpi punchaybiga .
Mashdi wayranmi, kay karu sacha urkugunaybi chita niknura kay ruya chi baila nisha, chawpi punchaybi.
wayra urman sauoo...ruya ramatas kasna kuyachisas, chi chita makimanda chasnallata
Mana chasna, chasna chi tuno llataga anga charawn tamianga rauwsha, taminga rauwsha shuk tunuta wayran intiruta kuyuchimusha chasna.
"Bueno imaginemos ima chary shuk unificado rimak pay purin sachama tukuy chita uyarin...
"Pero chi washa chishi shamun mana ñinun, mana ñinun shuk aychawa pulan, pulan mana riman shina pero riman shuk aychawa wamburik, wamburik.
Ña chi unificadota mashdi rimak runa randy mana kasna.
Mashdi kasna sumak kuitangacharawn tukuywita masna kasna magushkara, o kasna uyarira mana kuytangacharawn.
Yanga kana chingaringarawn llaki imaynas.
Mashdi yakuy ñuka rikusha sayashkay yakuta pulan wamburimukta, ima ashaga rikukpi chi ashara kuytangarawn pero kay unificado rima randy.
Ñuka sayashkaybi yaku urayta, pulan wanburimuka mana mashti wamburishkara rimanga mirawn rimanga pay
Yaku urayta rikukpi wamburimushka, yakuybi chayta apirany nisha.
Chayta mana,mana payga pulay mana ningachurawn chayta.
"Shinaypi kan, anza comparaciónda rangi y shuk shukikin sacha, purik ruku...
Imasna rawn pay sachamanda kuwintashkara, randy imasnara uyarin chay kay malta unificado rimak...
mas gustu uyarin chi ruku tukuy sonidoga."
Kaybiga ruku, runa kwintashaka o sachaybi kawashka runa mas sumak uyarin.
Kay awallakta manda shamusha kay unificadota yachasha, mashti kwintashkamaga ashka.
mashti iman diferencia tian chaybi, ajam kikin sachay tiak ruku imasaybi payguna sumak shimita churasha, kwintanun sumakta uyachisha.
A a chivy imash chaybi chivy ñukanchita uyawsha, ñuka shuk kuti mirawni may puriwshagas rukuan kuwintan munagani nisha imaraygu.
Paygunaga ña, imata kuwintasha riuka kuwintasha kwintaka risha imata pashaskagunata sumakta kuwintanun, kasnami tukusha.
"Chi ruku paywa rimashkara uyakpiga imachary, manchu shina uyarin pay kikin, kikin sacha shimiwa riman..
Por que pay. Imasnara uyachin, runa imasnara uyachin yaku, imasnara uyachin wayra pay sacha...
Pay kikin kuwintashkara chi runa randy riman, o mas ña iyachin, iyachin imasnara uyarin ña pay sachaguna."
Sachaguna.Pay payga chayvi imashawas chi kay sacha shimita ashkata riksin chi, chi sachamanda ruku sachama tiak tukuk tuno uyarik riksin pay.
Chasna asha pay tukuyta kay sachay puriwshas uyay, chiman nisha, chasna uyariwn nisha pay tukuyta riksin.
Pero chasna ashallata kay shuk mashdi unificadota...
rimak runa mana chayta riksingacharawn, mana chasnallata kuwintagachu sachata riksik runa shinallata a, a
Ñuka chaywaraygu ñini kay comunicacion sachawan, runawan.
Ashkata riksirin mashti chasnallata kay rukugunawas karan partybi, purikunawas imas nara kuwintanawan kay partima kasnaman...
Y kay partima kasna mashka nisha, karun sacha mashti karan partigunama, karun parti llaktaguna purikjunashka chasnallata. Ña
Spanish Translation
Ah. Remigio pensemos un poco y hablemos sobre los idiófonos
Dime si es verdad aquí en la selva, los que nacieron adentro en la selva, caminan mucho por la selva, y escuchan el viento, selva, agua.
¿Cómo se escuchan todos los pájaros, cuando se tala un árbol como llora, como suena?
Entonces, ellos hablan muchos idiófonos. Los mayores conversan eso, la gente mayor.
Entonces, tu que hablas el verdadero idioma kichwa y creciste en la selva, tu siendo indígena.
¿Qué piensas tu sobre los idiófonos? cuéntame un poco.
Yo pienso de los idiófonos, los idiófonos para mi es como hablar en otro idioma los que vivimos en la selva.
Por que digo eso yo, que suena como hablar otro idioma.
En nuestra selva, hombres, mujeres que nacieron aquí conocemos lo que se escucha en la selva cada vez que suena algo.
Cada vez que nosotros vamos a otro lugar escuchamos algo ya sabemos que es
Cada vez que me vaya a caminar a la selva, escuchamos arboles (puruk) las ramas (karak) ya escuchamos eso y decimos ¿Qué será? y vemos despacio para ver lo que es.
Así mismo escuchamos cualquier cosa así como los animales haces un sonido ya conocemos que animal es.
Aqui escuchamos esto ya decimos es una ave (mangu). Asi mismo escuchamos monos, monos machines, yutu. Escuchamos de todo.
Así cuando suena un árbol, de repente nosotros decimos un mono esta comiendo su semilla en silencio.
Cuando pasamos por ahí escuchamos caer (palay, palay) las pepas que están comiendo y se caen otra vez en las ramas.
¿" talak, talak" escuchamos eso "puluk puluk" esta comiendo sin hacer ruido. Escuchando eso caminando entre dos le digo despacio para observar
Con solo ver caer y oír sabemos donde esta. Por eso digo yo. La selva nos hace conocer a toda nuestra gente lo que se escucha.
Por eso pienso yo, así mismo la selva nos alerta si vamos a encontrar algo malo.
Por ejemplo este pájaro picaflor (kindi) dice "piss" solo con escuchar eso ya sabemos, que iremos a encontrarnos con un hombre, o mujer están enojados. Eso pensamos en ese rato.
Cuando me fui una vez por adentro a caminar en la selva de casería y regresaba después de matar un sajino, encontré otra sajino en el camino.
No podía matar otro, no voy avanzar a llevar aunque (sajino) era muy pequeño yo me subí encima de un árbol caído para que se vaya. Ahí me quede sentado.
Los sajinos estaban parados alrededor de la selva y mi idea para que se fueran era disparar. Así irían corriendo.
Uno estaba parado al frente de mi, le dispare, pero estaba justo en una bajada y se fue para abajo revolcándose haciendo sonar sus dientes (tias, tias, tias... ).
Cuando se para abajo repente empezó a sonar ¡wuooo!, ¡wuooo! quedó toda a selva en silencio y las hierbas que saben moverse se quedaron quietas ¡taz!.
Nosotros aquí decimos madre naturaleza, la selva, el viento nos avisan si va pasar algo bueno o algo malo. Ya nos dicen con un poco anticipación.
Por eso yo les a contar como a mi la selva me salvo escuchando su sonido.
Cuando yo fui a caminar un día a la selva encontré un sajino y mate solo uno...
Estaba muy lejos por eso mate solo uno, cuando volvía encontré una manada de sajinos no quería matarlos por eso me subí encima de un árbol.
Desde ahí veía que no se iban asi sonar mucho sus dientes ( tias, tias, tros, tros ) hacían sonar...
Viendo eso, para que se vayan los animales dispare, dispare al que estaba parado al filo de una bajada...
Se fue para abajo haciendo sonar sus dientes (tias, tias, tias) ¡woo! ¡woo! revolcándose cuando estaba en el hueco...
derepente ¡wuooo! ¡wuooo! ese ruido vino debajo de la tierra hasta temblar hacer temblar hizo ruido...
La selva se detuvo por un momento, solo cigarra estaba zumbando no sabia por que pasaba eso en la selva...
se detuvo, depues de un rato las ramas se movian por mucho viento ( zauooo, zauooo) paso eso ...
Ahí reflexione lo que un día me conto mi papá escuchando eso tienes que esconder o irte de ese lugar.
escuchando eso subí encima de un árbol estaba ahí luego paso me baje y seguí mi camino
Esto les cuento yo que la selva me hablo, deja eso aléjate de aquí...
Así mismo la selva a nosotros otra vez no …
Si queremos volver a escuchar no vamos escuchar, eso yo solo una vez a escuchado...
Eso nos cuentan las personas que caminan en la selva, esta selva, o viento lo que suena en la selva no volveremos escuchar.
Una o dos veces escucharemos eso lo que nos dice la selva.
Por eso yo les digo, a todos nos hace conocer a nuestra gente, nosotros siendo gente de aquí ya sabemos...
Que pasa escuchando alguna cosa, eso esta sonando por ahí, es diferente.
Es diferente cuando golpea una persona o cuando golpea un espíritu (sacha runa).
tenemos que escuchar bien como el viento así cuando golpea la gente golpea seguido.
Pero el espíritu no golpea como las personas solo golpea una o dos veces (tauo, taou) hasta ahí.
hasta ahí golpea, escuchamos eso decimos no esa no es una persona vamos por otro lado.
Por eso les cuento eso yo que la selva nos hace conocer de todo.
"Bueno entonces, persona que conoce la selva, persona que nació en la selva entienden los sonidos que hace la selva".
El que camina por la selva, el que nació en la selva, los mayores la contaron a esa persona...
Ya conocen, piensan escuchan lo que dicen.
Pero el que no conoce así se escuche qui nomas llegan sin saber.
Por que no conoce por no sabe identificar los sonidos que los mayores no le contado sobre eso.
es diferente sonido en el día, en la noche tiene otro sonido.
Todos animales que salen de día tiene otro sonido suena diferente
Los animales que caminan en la noche suena diferente, da miedo como hacen sonar así sea un animal para comer...
Le dejamos solo por escuchar con miedo solo por no conocer, la persona que conoce dice es comida donde le encuentre se a matar
Pero el que no conoce le deja por que le da miedo.
"Y una mujer mayor que nacido en la selva todos los sonidos idiófonos cuando se habla ....
entiende los sonidos de la selva o habla el lenguaje de la selva como hace ella cuando sigue los sonidos".
Cuando nos sigue para hacerle escuchar, cuando se escucha cualquier cosa.
le hacemos sonidos tal como escuchamos, a ti te digo por allá estaban ...
Caminando llegando por la tarde, la persona que fue a caminar a la selva llega en la tarde le contamos...
le cuentan ala mujer y a los niños, este momo esta en silencio, escuche caer (palay, palay)lo que estaba comiendo le vengo matando.
ya le digo (palay, palay)justo le encontrando en la hora de su comida.
Así mismo por rio bajo cuando viene sonando (shupuk, shupuk).
Puede ser un puma o un venado que viene subiendo por el río.
Pero eso dijo ellos captan rápido lo que suena...
O como suena un árbol cogen ese espacio para decir así se escucha...
Así suena eso así mismo el viento, donde vivimos nosotros el viento al medio día...
Hace mucho viento lejos en la selva por la montañas, vemos como bailan los árboles al medio día...
Cae el viendo (zauoo...) moviendo las ramas de los arboles
Cuando va llover suena diferente viene haciendo mover todo los árboles.
" Bueno imaginemos otra cosa el que habla unificado el camina por la selva escucha eso en la selva...
Pero después vuelven en la tarde no dicen eso el pescado estaba flotando (pulan,pulan) no dicen eso pero dicen el pescascado estaba flotando ( wamburian)
La persona que habla unificado no...
No contara bonito a todos estaba así o sonaba así no contara así...
Solo dirá, en el agua estaba...
Cuando estaba parado en el río vi bajar un pescado (pulan, wanburimukta) eso asido, le contara eso pero los hablamos unificado...
Donde yo estaba parado, río abajo venia flotando (pulan) pero el dirá venia flotando (wamburishkara) eso dirá.
estaba viendo rio arriba le vi que venia flotando eso recogió
el no va decir venia flotando (pulan).
Entonces tu haces una pequeña comparación la persona mayor que en verdad camina por la selva ....
Como cuenta él, una persona mayor que en verdad camina por la selva, y como suena lo que cuenta un joven que habla unificado...
Suena mas bonito el sonido que cuenta la persona mayor...
Aquí lo que cuenta la persona mayor o la persona que vive en la selva suena mas bonito.
Los que vienen de la ciudad, aprendiendo unificado cuando empiezan a contar..
Hay mucha diferencia, las personas que viven en la selva hablan bien bonito los sonidos con expresiones de la boca
ahi nosotros escuchábamos, a donde me vaya a caminar me gustaba hablar con personas mayores por que hacia eso...
por que ellos les gustaba contar sus experiencias vividas eso contaban bonito.
"Esa persona mayor lo que el habla se escuchaba por el habla el verdadero idioma de la selva ...
Por que él como hace sonar los arboles, como hace sonar el agua, como hace sonar el viento, selva …
lo que en verdad le cuentan esa persona entonces conversa o mas hace reflexionar lo que suena en la selva.
En la selva, no lo sé pero el conoce demasiado el idioma de la selva la persona mayor que vive ahí el conoce todo tipo de sonidos.
Por eso él camina por todas las selvas escucha muchas cosas y dice eso es, así se escucha eso conoce todo él.
Pero el otro que habla unificado...
Esa persona, no va conocer eso no va contar lo mismo, como la persona que si conoce la selva.
Por eso digo que tenemos que tener una comunicación, entre la selva y las personas...
Para conocer mas con las personas mayores y con las personas que caminan en diferentes selvas para que digan por esta parte de la selva es así...
Y por otra parte de la selva es así, caminan desde lejos de la selva para llegar a la ciudad
Analysis
Not available
bottom of page
