top of page
Pyrophorus sp
Family:
Elateridae
Kichwa:
Kukuyu
Spanish:
Cocuyo
Talking about Kukuyu
Bélgica Dagua - Star Women and the Origin of Fireflies
[ Kwintay ña ] ña ¿tilimbumanda? Ñukanchiga tiangu nijganchi chi punzhan punzhan punzhan rikurik ara chi.
Imashti kasna ashkata apisha rikuchikpi punzhan... alli uras rikurik man kay anzha tutaybiga.
Chi chimanda kwintangarawni. Shu warmi chi charik ashka ishkay churita chiga, ishka churita karik aka, payguna musu ashkawna.
Chi musu ashkay pay mamaga rishka shu partita sakisha payguna ishkaylla musugunata.
Sakisha rikpiga tiawshkawna wawkia, wankiana tiawka chishiybi chi paygunaga llukshinawra.
Kasay mashti killa punzhaylla apichishi llukshikpiga mana shikaylla istilira tiashkara.
Llukshisha punchala shuk ichillatalla masti rikuchi shuka atunda sindiriawn shuk ichilla sindiriawn chasna shina ashka tiara estelleras. Chita nira shi wawkitaga wawki shina nira, ñukata chi kaybi awta chi kuwanmi nisha nira.
Chiga chasna nisha nikpi alli rikusha, hay ciertu wawki nish nira ñukata kaybi shayak. Kay estilirata chi warmita rasha cuwanma nira chi wawki paywas
Chi ishkandi wawki puraga chasna chi shinira shuk wawki. ¿Warmi tukusha shamuK piga nisha nira?
chasna ñukanchi rimarikpi chiga shamupi ñukaga apisha nishkay shuk, wawkis niska ñukas apisha nishka.
Chasna ña kwintana kusha tiawkuna punushkawna chiguna mandasha sirinun.
Chapay puñusha kasna bultiarawn kasna tiak pay makiwa rara chiga chasna rakpiga rikukpiga kay kuro sirish kawnura.
Chiga shuk wawki chi, pay shuk wawkikma randiga chashsallata siriushka chi pay kasnama.
Shuka chi iskay mashti wawki pura siriwsh kuna. Chiga shuk warmiga kaymanda, shuk warmi kaymanda sirish kawna pero mana warmi tushka chara.
Kurulla ashkawna kay intiruta kuruta, chiga tak apisha chi kuruta lariwsha churasha shuk wawkiga .
Hay! imamanda kuru cha shamushka alama nika chayta apisha tujshishka pay shuk wawkiga.
Chiga tutamanda ña chi churashka kuru pay kuti llikcharishkay rikukpi warmi shayawshkara ña chaki punday akchayuk warmi shayashkara...
Chi warmi ima chasha akchayuk warmi llukshin kasna warmi llarata mi munak gagarani nisha nira pay, pay warmi tukushka.
Chiga chi shuk wawki chiga tapushka chiga nishkay ñuka mikia mara nishkay ñuka mikiata mi pay murani nishkay kamba wawkiga.
Chi munakpimi shamura nisha ñuka mikia iyaykumuranchi nisha. Chiga ñuka mikita randiga chasna mana gustara nishka kamba wawki yangami ñushkara nish nira.
Chi chiraygu payga kutillata rik chillayta maura rikwri nisha nira. Payba karitaga rikuchisha.
Aa nisha nira mana chi ña nirachu kanga chasa rashkangi nisha wawkita ñika sakishka wawkita.
Ña tianga kallirish kawna wasita chi rawnura alli wasita. Chi alli wasita rasha tukushchiskay chi warmiga witzayara chi witzaya shi .
Payga ña witza ukumanda ña pagarichi ranlla izawsha, itzayuk ashkamnda illan chingarishka.
Chiga kay uktu uma chi basurataga ki,ki,ki,.. undachik agashka pichashaga ña chay.
Maytuta rasha mikushka pangataga chayma, lumota yanungawa pay nitishka pangataga chayma, basurata pishaga chayma...
Ña chasha shita "shim" chi muntunara pay mikushka panga gunata chasna chashna.
Imashitu nakpi kasna nin pay itzayashkata imaracha niga ashkawnay runaguna, runaguna chasna kwintan ashkawna.
chiguna warmiyunda sachata rik chas kawna rishaga anzilu kaspita sumak apamusha chi chay.
Imangatas apamungi, ñuka churi anzilu tukushkay pay anzilucho nisha apamuni nisha nik agara yaya. Chasna nisha wasi latay link...
wasi latayga linchi ña karan pay rikshkay chi apumara ichillanay anzilu kaspi, atunay anzilu kaspi, más atun anzilu kaspita chi apamagara, chi apamura chi.
Puyarayku, anzilu kaspi rayku, chi kaspitaga apamusha pay amo churawra pay yayaga. Chiga chasna churasha ña chasnay chi.
Pay mama chi maybi kawsaka shamura churi ña chasna warmita apikpi ña runa nishkaychu mana kwintan awna chasna.
Mana pay karitaga sumak picha shachu charin chay intiruybi mi muntunasha tian...
basuragunata chasnay kawsan kamba churi nisha runaga kwintash kawna kwintakpi kay churi ñuka warmita apisha zulu, zulu. Ima basuraspas illan.
Imawas mana tyangachu chasnami kawsasha sumak nisha riman gagaray chasna kawsak! turu kukusha tyana basura away tiana asha.
Chasnaga rimasha tiawa arashka kuna, kunan runimi payta piñasha rinrimanda aysasha chi basura kwinta "win"
sumak pichasha ikushka washa shamusha nisha rimarishaga rira.
Chiga rishkay paktashkay rikukpiga washi shayashkara sumak washiy, chiga wasi rikukpiga kay uktuy ña mashti rikukpiga basurulla shi.
Kay yanda muntu naska shina urku tukushka chira chita nirasha pay payga "win, win, win" pichashka ña, pichasha ichushka ashaga pichasha....
pichasha ichusha payguna ña. Chi warmi kariga rishkawna payguna puringawa chasay illashkay paktashka...
chiga chi basurata ichuskay ñaka chindama, chindama, chindama... chi muntunawra chasna rikukpiga ukuybiga ña.
Atun purik wawa chi shiriwshkara, chi ukubi chi basura tutu ukuyga chayga chita anchuchi ukuma.
ñanga ñawin chi zurkusha say "zatk" "winzuuu"...chi wawa kaparin ñara mana runatas rikuk ashka pay mansharisha kaparisha.
Kaparipi apamama chunlla apisha nisha "tak" apikga chuchuy chi llutash ka chuchuybi.
¨chiyu¨ chiga shukma randi llutashkay chayga ¨chiw¨ apamama wañurashkay chi apamama wañukpiga.
wawa imakwinta chiwa chiga largo chay tiaganura runaga chaybiga chay wawata apikpi eh! manashikayllacha wakara runa apikpiga ña mundata chi wawa wakan.
Chay shina alli indi puncha kasa ashkawnay chi ¨pimm¨ tupura yanga rayuga ¨tik¨ rayuga ¨tik¨ rayuga ¨tik¨ chibi llayra
Chiga chasna uyarikpiga ñishkay pay mana nishkay pay karita kunanmi ñuka wawata llukshichinun mi nisha nira chiga imangawan nisha ñuka wawata llushichukpi kasna tukuna mara shina nishka rayu, tamia.
Pichichi, pichichi... tamia awshka chiga tami awn chasna tami awpi payta mitukusha shayawnara imashtita kay taraputo pangata pitisha ranchota rasha sachay mitikusha.
Mana sakiwangichu warmi nisha nira mana ichuwangichu mana sakisha kaybi riwangichu apawangi ñukatawas nigashka paywas.
Warmita rimasha paygachu tami aybi wakasha chi shayak chiga chasna nisha mana, ringarawni nishka pingarisha...
ñuka wawata chi basura urku manda surkukpichi ñuka mana pingarisha nisha chi intiru chinda ukuy wawata weyba ashka nisha runa rimanga guna nisha, ringamirawni ñuka mana kay manda chani rimashka chi warmi.
Chiga chasna nisha nikpi mana sakiwnichu nisha wakawshka, warmiga chiga warmi, warmiga mashtita chi karunshita chi pilasha.
Shayara kari chasna wakawpis pilasha tami ukugara sumakcha pilara karunshita pelash kawasha kanga tamia pasarishkay shamungi
Ñukaga riwnimi nira chi intiru tamia chara intiruta urmawta tamia pachaga "tin" tuta tukushka ashkasha tamia.
Chayga mana ñukas shamuni ñukas paywas llukushin pukunata mashtikpi rishkawna.
Paktasha rikukpiga wawaga mana chi pinwanbas yacharishka chi wakawra wawa iki, iki.
Hay! imatata rapangichi ñuka wawata nisha nira managa mana nisha nira mana nukanchichu surkunchi kamba...
Suegra mana mi shamushka chasna surkun nisha kay kambak kariwa mama mi shamushka kay kwinta piñarisha ichukmi.
Kunanga wawata chuchuma llutashaga chuchu puntata chuchu pitikpi wañuy pasashka man nish nira.
Chiga chasna nisha nikpi hay! imatata raparangichi ñukataga ¨tak¨ apijka washama shuk watashcharani pachawa, kishishawa watarik watarisha apariskawashaga ñirashka.
Karita azuwata chima kupi kayga ña wakan nallawa chi kari awra ringamirawn ñuka warmi nisha chiga mashti.
Chi wawata aparishaga pay kay sayachira chi payba mangawata sayachishaga, aychata pitisha chay churara, lumutas sayachira sayachiskawasha wayra shina chi yanwra.
karita mikuy nikpi kariga mana chi munara chi mikunataga wakawralla chi payga apawangi nisha chiga shuk kunata chi karara karashkawashaga.
Ña chi ña tutayaw chiga chasnayga tutayash kaybiga nirakshi, kunaga ñukaga ringamirawni nira chi...
kanchaybiga sayasha cha say nira kaybi estrella shayan chi, chi chushak awn chaybi manga ñuka kaytuga nira chi...
chaybi nirarawchi ishkandi mangarawchi chaybiga nirashka, kan llakisha sumak aychata wanchishka washa kayakpiga shamusha rikush shamuskangimi nirasha karitaga.
Chi chasna nisha nikpi mana ichuwangui nisha, wakaooo...rasha chi shinira, animal ñuka mama, mana ñukallambas tía.
Anshallata kasnaga shamurandi nisha nira chiga chasna nisha rupanchiga kallarishka mamata ñinay churasha.
Chayga kay kugirimanda kay, kungirimanda kay, maki mukumanda tiangu chi tukura. "tirash , tirash punchan, tirash, tiriash punchan, tirash, tirash punchan.
Chi rinawra kukuyo tukupiga chiga chi, tutaga ña kukuyugak imakwinta chi kay kunririmanda tukunawra chi amota ña rupachuwpi chi kunguri, kunguriga kukuyo tukushkunguna...
kaya kungurimukumanda chiga chasna tukusha chiga chasna tukusha "winn" cucuyo tukusha rishkaypi makimukugunaga.
Chiga chasnaga tukusha rikpi payga nin mashti kay kunanga imashinarata sakiwngui ninchi chiga mana kanga angi nisha.
kay umpariwta nawchawa rashaga chayga aychata apisha "lin" chi pillurira pay makita "win" mana ichuwachu nisha.
Chiga chasnay "win" pillurisha puñukpi chiga payga istillira pagarikta, pagarikta ahh! imacha shuk wakcha wawa, shuk wakcha wawa shikuna "win " chi paskaryan.
Chasna payba ¨win¨ paskariria paychu shuk, shuk anguwa kasnama liga riray chiga pay ligashkaybi kasna pay ¨dass¨ aychata kasnama pay ashakaybi kaybi day chi karitaga ...
llik chichik tukushaga hay mayma ichusha sakiwarangi warmi kawan pariju apaway nisha wakarin, wakawpi ari nishaka.
Shinashaga chi kamba mamata kan rupachishka tyanguy guyna mi shamunga rawnguna nisha kanda wambuchigawa awama.
Chayga rikupi yanga punchan, punchan, punchan, punchan yanga "derrr.." chi shamunuwra tianguyguna chiga nira chi ñukata imangawata kasnaga rupachiwarangui kan.
Chima shitasha akpiga ñukaga awata kamba warmiwa parigu kachayga marani chi rimaray nisha shi rimaray. Kuna ñukata mana llakishatami kasnaga rupachiwangui nisha niran.
Chiraygu kuna mana mashtishkangichu yapa llashak mangui mana awamaga apashkangichu nisha riman chiga chasna nisha rimakpiga.
Imatataran chi warmillata chiga nishka mana kan llapakta llasha akpiga apashkanguimi nirasha.
Kan ansa llalla llashak akpi chi kipirinira, kipirira chay kipirishaga ña kunaga mana ñawita paskangichu ñuka wawata chayma saychira saychiskawasha payga.
Chi awamanda pacha tiukangarawni nisha pay tiwka yaypu urmashkay wawaga awatas wamburingami nirashas chiga chasna nishaga.
Paytaga kipichisha karita chiga ña imatay kipiriwan nish nira mana kachariangichu nish nira . Chiga tay chi chikipirira warmita.
kay kipirishaga ña pay ña kay tuputa shina awama mashti wamburin chasnay imangawa chasna niwaray ñuka warmiga ña.
Tas ñawaita paskan, patan! chi urman kanllata mi mana rinata ñukawan munashata kasna tukungui kunaga kanga tiangui.
Ñukaga riwni mi nika pay warmi chiga ña warmitaga siera shinachi kipirira mana ichu aychu.
Chiga ari nisha ña kutillata chi shamura kariwanllata chiga puñunga sirisha kuti chi pillurira chasna asha ña rikusha siriw.
Chillayta chi kuti payta puñupi vincira puñuy bensipi kutillata "win" pashkarishka illan "win" pashkarishka washa ña pay kanshay sayarisha wawa, wawata kay kasna.
Pukushka chi tiu pushkawan wawaga "sirrr" awatasha rishka chiga ña punshan pay ay! ñuka warmiga riushkami nisha pay chi puñunamanda kallpasha shamungata warmi.
"Sirrr" awallay ¨mak¨ chi, chi wakasha chi tyan chiga wakak tyak mana ñuka warmi shamushami nisha rimagawara nik
Sachata chi rira purigak aychata chi wanchimura payga sikuanga rik raywa aychata mi munak agara nisha chayta apamusha sumak yanungawa.
Yakuta chi kalparay yakuta kalpashaga aysasha chi apamugara imastinwan chi anzilugara kay ñukanchiga waskamama masti agan...
Nanambi ninchi chita chi payga tulluwata mashti agara chasna rasha chi sachaybi tiak an kasha chiwan chi kisiwatakgara chasharasha chi anzilu agara chiga.
Chiwan chi aysakagara anzilusha kashawan, mana anzilu kikin an, chiga chasna rasha mashti aysashaga maytu chagara.
Ashanga timangunta apamusha sumak maytusha ñuka warmi. Shamuy warmi! imanayta mana shamungui, shamuy maki rikunga wallas nisha iyarik wakak ashka .
Chiga wakashkawasha tiawka pubri puñuk ashga, chiga rikukpi tutaga ña shamusha ashka wawandi warmiga.
Chayga ña sumak kushi shagashka ña chiga azuwawa kwinta paycha pay makillanta azay chapashkawara warmi.
Chiga chitaga payta karan parijuna mikunun ña sumakta puñungak siririk puñungak pay siririk, payga kushiyashka awka puñu jashka...
warmiga rik ashka kutillara chash nasha kawsa agashka chasna ña awama sakirishka chimami masti tianguymanda kwintan [mmm ña ].
[Cuéntame de eso] ¿De las luciérnagas? Nosotros le llamamos ""tiango"" y sabemos verlo cuando sabe estar brillando, brillando, brillando en la noche.
Cuando recoges una gran cantidad de luciérnagas, iluminan un poco el camino en la noche.
Quiero hablarles sobre eso. Ella tenía dos hijos. Tenía dos hijos jóvenes.
Ya eran jóvenes cuando su madre se fue a otro lugar y los dejó solos en casa.
Cuando los dejó en casa, los dos hermanos salieron a ver qué estrella brillaba.
Caminaban en una noche despejada; vieron un montón de estrellas en el cielo.
Vieron estrellas brillar, las estrellas más grandes iluminaban más, mientras que las más pequeñas iluminaban menos.
Le preguntó al hermano si había muchas estrellas. Hermano, quiero esta estrella que se encuentra en mi mitad.
Cuando dijo eso, observé bien esa estrella. ¿De verdad, hermano? La estrella que está ahí quisiera que se convierta en mi mujer.
Estaban volviendo a casa los dos hermanos, y el otro le preguntó: ""Hermano, ¿y si de verdad viene convirtiéndose en mujer?""
Cuando le pregunto eso, si llega a pasar eso, yo me caso con ella, yo también dijo el otro hermano...
Hablaron de eso antes de acostarse a dormir.
Se movieron de un lado otro mientras dormía junto unos gusanos muy grandes que estaban acostados allí.
Sin darse cuenta, el otro hermano dormía con el gusano bajo el brazo.
En medio de los gusanos, los dos hermanos dormían: una mujer aquí, otra allá. Sin embargo, todavía no eran mujeres.
Uno de los hermanos agarró un gusano grande mientras dormían y lo colocó encima de la almohada.
Al despertar, al siguiente día el otro hermano.
¡Hey! ¿De dónde llegaron estos gusanos feos? Los pico y los boto por allá.
Cuando amaneció y se levantó, vio que el gusano que dejó ahí se había convertido en una mujer con cabello largo hasta los pies...
Cuando se convirtió en mujer, ella estaba parada ahí. Él decía: ""Una mujer así es lo que quiero para mí"".
El hermano mayor le cuestionó: ¿Quién era ella?
Respondió: Mi tía es mi tía y tu hermano está enamorado de ella.
Mi tía llegó porque él dice que la ama, y por eso bajamos. Veo que tu hermano realmente no quiere a mi tía; lo decepcionó.
Por eso, ella se fue para arriba otra vez. Anda a verla por ahí nomás, debe estar, le dijo al marido por donde fue.
Aah, porque tú lo amas, se te cumplió el deseo. Luego permito que su hermano esté con ella.
Construyeron una casa grande y comenzaron a vivir juntos. Después de construir la casa, quedó embarazada. ¿Cuándo ya estaba embarazada?
Dio a luz dentro de su barriga. El embarazo desapareció.
Ella sabía limpiar y llenar toda la basura debajo de la cama.
Hojas para hacer maitos, hojas para tapar la olla en la que se cocina la yuca, todo lo que limpiaba lo botaba dentro de la cama.
Quedó como una montaña de basura acumulada ""shim"".
¿Qué pasó con su barriga? Ya no está embarazada, rumoreaba la gente, la gente comentaba eso...
Salían a caminar por la selva con su esposa y, al regresar, traían palos cortados para el anzuelo.
¿Para qué llevas eso? Cuando mi hijo crezca, para que pesque bonito con esto, y lo metió dentro del tumbado de la casa...
Traía palos grandes, palos pequeños o palos más grandes para el anzuelo de pescar cada vez que iba a la selva.
El padre, quien era el jefe, traía palos para el chuzo (pescar pescados), traía palos para el anzuelo y los guardaba en casa.
La mamá vivía lejos. Llegó a visitarlo. Se enteró por la gente que su hijo vivía con una mujer.
Tiene a su hijo viviendo en una casa sucia encima de muchas hojas.
Tu hijo vive dentro de un montón de basura, eso me contaron las personas a su madre.
Mi hijo me decía que cuando se juntara con su mujer él iba a vivir en una casa limpia, pero vivía en una casa llena de basura ella ""zulu, zulu"".
No hay desperdicio; así es como debes vivir y se vive. Sin embargo, viven en una gran cantidad de basura.
Al escuchar eso de él, la madre se enojó; cuando yo llegue, tengo que dejarlo jalando de las orejas ""win"".
Vendré a visitarte allí cuando limpies toda esa basura.
Cuando volvió otra vez, ya vio la casa más aseada, solo un montón de basura en la esquina...
Había un montón de palos arrumados como una montaña. Ella empezó a limpiar y botar todo a la basura: ¡win, win!
Llegó cuando no estaban; habían salido a caminar por la selva, por eso botó todo a la basura...
Estaba tirando los palos y todo en la basura cuando de repente observó...
Un niño de gran tamaño que ya se encontraba caminando dentro del montón de basura.
Me miró con miedo. El niño comenzó a gritar, llorar y sentir miedo al escuchar ""Zatk"", ""winzuuu"". No tenía conocía a personas.
La abuela, para que dejara de llorar, quiso alimentarlo dándole un poco de leche materna, pero no quiso; lo puso en el otro pecho, tampoco quiso.
""Tiuk no quería comer; sabía que era otra persona. La abuela no sabía qué hacer; estaba asustada, muriendo de miedo.""
Había personas que vivían en la zona y llegaron a ver al niño. Intentaron calmarlo marcándolo, pero comenzó a llorar más al ver a personas desconocidas.
Era un buen día de sol y de repente empezó a nublarse. Y de repente, cayó un rayo ""tij"", otro rayo ""tij"", otro rayo ""tij"". Empezaron a caer más rayos con intensa lluvia.
Ella vio que el clima estaba así; dijo: ¡No puede ser! Le sacaron a mi hijo de donde lo dejé; por eso el clima está así, con rayos y fuertes lluvias.
¡Pichichi, pichichi! Empezó a llover fuerte; construyeron una pequeña choza con hojas de palma para cubrirse de la lluvia.
Mujer, no me abandonarás, no me dejarás solo, llévame contigo.
En medio de la lluvia, él lloraba mientras le decía a su esposa: ""Me voy a ir, me siento avergonzada...""
Voy a irme. Me da vergüenza que mi hijo haya sido sacado de la basura. La gente va a decir que yo lo tenía dentro de la basura a mi hijo. Me voy a ir; yo no pertenezco a este mundo.
El hombre estaba llorando mientras hablaba y ella estaba en silencio, de pie y sacando las plumas de la pava (amazónica).
Ella seguía parada tranquila, escuchando cómo lloraba el marido; seguía desplumando las plumas de la pava. Le dijo: Tú vendrás cuando pase la lluvia.
Yo me sigo adelantando. Todavía seguían las fuertes lluvias. El día estaba oscuro ""tin"" por las fuertes lluvias.
Dijo no, yo también salgo para allá, alisto su cerbatana y se fueron.
Cuando llegaron, vieron que no se relacionaba con nadie; por eso su hijo lloraba mucho.
¡Ay! ¿Qué le hicieron a mi hijo? preguntó su madre.
No, nosotros no le hicimos nada.
La madre de tu esposo se enfureció y todo eso fue sacado por tu suegra.
Al niño le quiso dar un poco de leche del seno. Lloró cuando no salía leche del seno.
Cuando le dijeron eso, ella decía que yo le cargaba en la espalda con una hamaca ""taj"". Se amarró fuerte en la espalda y luego preguntó.
Quería darle de tomar chicha, pero él solo estaba llorando. Mi mujer se va a irse.
Cargo al hijo en la espalda y comenzó a cocinar. Partió la carne y la colocó en una olla, agregó un poco de yuca y cocinó todo rápidamente.
Le dio de comer al marido y él no quiso comer. Él solo decía que lo llevara con ella. Ella repartió la comida a los demás después de eso.
Empezó a anochecer, ya era de noche. Ahora tengo que irme.
Salieron y le dijo: ""Observa esas estrellas brillantes en ese espacio; allí estaré yo"".
Los dos vamos a subir allá, estaremos ahí. Si tú nos quieres, cazarás un animal, lo cocinarás bonito, nos llamas y bajaremos a visitarte - dijo al marido.
No me abandonarás, le decía llorando. Tu mamá es un animal, por eso no vive conmigo.
En ese momento llegarán. Lo puso en la candela para quemarlo cuando ella le dijo eso.
Después de ser quemado, grandes luciérnagas comenzaron a salir de sus rodillas, codos y manos. ""Tirash, tiriash punchan, tirash...""
Cuando se transformaron en luciérnagas, se marcharon. En la noche, salieron grandes luciérnagas de la rodilla porque le quemaron al amo. Se convirtieron en luciérnagas.
Se convirtieron en luciérnagas de los dos codos de la mano.
Cuando se fue convirtiendo en eso, ¿por qué vas a irte dejándome? le dijo: —Tú te quedaste aquí.
Tenía cabello hasta los pies y recogió un poco de su cabello para envolverlo en la mano ""win"" para no lo dejarla ir.
Se durmió con el cabello bien envuelto en ""win"", y despacio se fue soltando pelo por pelo y soltó ""win"".
Notó que solo un cabello estaba atrapado en su codo cuando estaba a punto de soltarse. Estaba alisando suavemente su cabello y...
Esposo despertó, ""¿Dónde vas tú dejándome? Llévame contigo"", decía llorando. Ella decía: ""Está bien"".
Las luciérnagas que aparecieron cuando quemaste a tu madre vendrán por ti para llevarte al cielo volando.
Después, una multitud de luciérnagas llegaron alumbrando y la madre preguntó: ""¿Por qué me quemaste a mí?""
Si tú no me hubieras quemado, yo te habría llevado con tu mujer volando al cielo, le dijo. Tú me has quemado porque no quieres.
Por eso, yo no te voy a ayudar; además, estás muy pesado para llevarte arriba al cielo cuando dijo eso tu mamá.
Qué hacemos ahora. La mujer le dijo: Si tú pesas mucho, te llevo al cielo...
Si no pesas mucho, súbete a mi espalda, agárrate fuerte, ahora no abrirás tus ojos. Al hijo lo puso a un lado.
Cuando ya esté en el cielo, escupiré donde cae el agua de saliva. Mi hijo subirá volando al cielo.
Al marido lo tenía marcado en la espalda; su mujer decía: abrázame fuerte, no te soltarás. Lo abrazó fuerte a la mujer.
Cuando me estaba llevando volando arriba, ¿por qué me dijo eso mi mujer? Y entonces...
Se cayó al suelo después de abrir los ojos. Abriste los ojos porque no quieres irte conmigo. Te quedarás aquí.
Yo me voy de aquí dejándote el abrazo fuerte a la mujer que no abandone.
Le dio al esposo una oportunidad más, se quedaron a dormir y él se envolvió el cabello con su mano una vez más.
Una vez más, se quedó dormido. Empezó a soltarse el cabello. Después de soltarse el cabello, salió y escupió al lado del hijo.
Cuando lo escupió, él subió volando al cielo. Ya estaba amaneciendo; él se despertó y dijo: ¡Ay! Mi mujer se está yendo; salió corriendo a abrazarlo.
No llegó, se fue para arriba al cielo. Él se puso a llorar; mi mujer me dijo que me iba a venir a visitar.
Se fue de cacería al monte a matar animales; traía tucanes; eso le gustaba a ella; animales que están gordos, traía eso para cocinar.
Sabe irse al río a pescar. Cuando estaba en el río, sabía pescar con anzuelo de piola de monte (waskamama). Con eso...
Le decimos piola dura, sabe pescar con ese huesito, con eso hacía en la selva, con eso sabe amarrar, haciendo así pescaba.
Con ese anzuelo sabe pescar; con ese espino no era un anzuelo de verdad; era un Haciendo así asaba los maitos para su mujer, después él gritaba: ""Ven, mujer, por qué no bajas, venme a ver"". Lloraba de tristeza.
Después de mucho llorar, se quedó dormido. En la noche, la mujer llegó con su hijo.
Al ver a su esposa, se alegró y le dijo que tomará chicha hecha con sus manos.
Todos comieron juntos y luego se acostaron para dormir. Estaba tan contento de que se durmió profundamente.
Una vez más, la mujer se retiró al cielo. Vivían de esa manera y luego se quedó en cielo para vivir allí.
Este es un cuento sobre luciérnagas.
Pedro Andi - Tilumbu amu: Master of the fireflies.
Shinañikpi tapukani kutillara rukuyaya allyra kwintaway kuna cirtuchu ningi kay supay manda tallirik butunguma nisha ari nika chimi nika.
Kay atun kukuyuguna chi kukuyuguna chi chiguna atun buton rukukna mi nika kasna tika, tika botun rukunna chiga.
Chiguna chi supay mandallara mashtik minik payana supay munandi tallirisha botongunami shina nikpimari.
Ñuka kutis tapujani yapa,yapa uyasha nisha pay rimashkara shinakpi kay botunguna imarasha supayguna ichunun nisha mashti.
Botungunami ña pitirisha urmanunin shuk, shuk mana,mana alli nik shuk shuksupaylla ashkasupayguna supay muyuga churarishka...
payana ichushka supay shina punchan, punchan chivi risin naraypi nikani imarasha chi sukanura ichunun payguna tapukpi nika ña.
Payguna ña botunguna ismusha tallarikpi chiguna ichurinmi ña mana mas ña ichushaga nika..
Chiraygu payguna chi supayguna ichushka botunguna kanguna llangapi kaguna unguringarawngichi mana llangana nika...
Chi masti tilumbura apikpi kay yakuma anzulurarikpi anzuluy mana mikunga nika kamba anzulo sindinga nika yaku ukuy.
Shinapaychu ima aychawara mikunga nika kan mana, mana apina nika y shinallara chi kukuyora apikpi kan kukuyora apikpi ...
shinallara kamba anzuelo sindiranga yakuy arkay aychawa chi shindikta rikusha mana mikunga nika, mana apina chita mana llangana nik.
Y shinallara chi kukuyura apisha pukllajanchi y rimakjunaka rukuguna mana nisha, mana nisha warmi chichu akpi chi kukuyo rimangarawn nisha...
kariwara charikpiga kariwaga shuk tuno angarawn. Warmiwa tukusha chi warmiwa yachangak payguna rukun na rasha pukllajunaka ña...
mana nisha shuk kuna shuk ejemplo churashun kuna kay mama Luisa pay itzayuk akpi ña.
Chi yachangak imara charin kay, kay mama Luisa kay kariwara, warmiwara rikuchisha, rikuchisha rimashkawasha churakpiga chi kukuyo.
Punshan chawpi iksaway cindink punchan, punchan shina rakpi kay warmiwarami charin warmiwara rikuchin chi punchan ,punchan chawpi itsawa pashkarisha chi warmiwami ña.
[Ña shinakpi chi amo an chi tilimbu amo] ari chi tilimbu paywa amo an nin chiguna, chigunara piñachikuna.
Chiguna randi ña chi payna ichushka botunguna imays mana llutarikwak tukusha atun lanchama yurakgunara maskakuna nin chi botonguna...
[mm] duñukma mama munanmi nin llutarinara duñuga shuk kapara mushuta randisha churarikpi chi ichurikpi chi chimanda ichurisha ña botonguna sindishaga...
imayas mana llutariwak tukusha amo llutarishanikpi amo mana munan nin chikayachishka kanguna ichushkawna mangichi botonguna rukuyakpi.
[ Llanchama yura imarasha chi tuno yurara mashtinun ] llanchami akpi shinallara pay shina kasna kara charin llustiringak masti kara,kara,kara...
chi chi ukuybi undurinun punchayakpi payguna chi kara ukuma payguna iyanunmi nin duño amo ikunchi nisha cirtuchu chi llancha yura amo charin ni pay.
[Mm] ambi yurami pay ambi yura chi alli [ chi llanchana yura ñawpa churarinun chita ] ari chi llanchamanda chitaga churarikuna...
Mastisha kuchusha pitisha takakjunaka yuray atun kasna kaspi martillo kwinta pullorukunna rasha ishki makiwa rasha "taw, taw" waktasha washa.
Yakuy mayllakunaka chi awak kachashkawasha chi washa kutin a waktakshkawasha rupay yakuy satishkawasha gustu tukun...
algodon kwinta tukun chitaga makiwaga kasna pus, pus, pus kasna aysakuna kay palda rikuk ña churarina llukshin.
[ Chi chiraygu sotano kuenta boton] ari chiraygu pay ñuka rukuñani chimi ikunmi chi ,chi payga amomi nisha chi yura shinakpi pay boton masti amo, amo, amo, yura amo mashti payna kapama ikuni nisha ikunun chi...
nakpiña chima chimanda chimanda tutayakpi shuk, shuk, shuk, shuk... tallarin nin ña y chi chivi ukuy shituwan na wachak junamashka lulunda.
Wachakjuna payguna [mm ] chi wachak asha chi intiru yura chi llanchama yura mashti.
[Siempre lanchama yura anun ] chivi, chivimi miranda nin pay, chi chakiska chi yura mana, mana tamia mana ukuchin payta.
[ Y chi tilumbuguna mana shuk yurara munanun chi ] mana paya chi kawsanunin chivi ña chi, chi yuray ña.
Shinasha chimanda risha shina tin, tin, tin, tin... shina rasha kachanun sindisha maytas [ mm ]
[ Y tuta chi rikunun ] ari tutaga llukshinun chikara ukumanda y puncha, punchakypi chimallara ikuyrinun payguna [ ña ]
[ Y paywa amo chi lanchama amo imasnara ] ima tunus charan mana rikushkani ima tunu akta chari lanchara charin nisha payga amora payna amora charin nisha.
Shinakpi pay ña paywa amo tiawpi ikunmini chi kapa karay [ ajm ].
[ Manchu chi, amo tilimbo amo amullara ] imasna changa chi tilimbu amo ima yura imaranga pay shinakpira chi llutaringa pay ña
[ ajam ] paywa chi, chimandara [ kamba rukuyaya imasnara nika chi tilimbo amo imasnara rikurika.
Payguna nika shuk yaya padre kwinta churarishkami ninuka yaya padre kwinta churarishka yana kapa churarishka [ yana kapa ] ari sunimaki churarishka...
Kikin yaya padre kwinta chivimi paywa sotana [mm y paywa boton ] payga botonguna sindikguna miaka tukuy botunguna sindikguna.
Atun ichilla karan tuno masthti tiak maka ni charikuna nin chi sotanuy kay purama ichilla botonguna kaymaga randi atun botonguna.
Kay, kay, kay purajuna chi kukuyugunami kay [ chi chimanda tukun kukuyo ari chi botongunamanda tukun ni kukuyo
Kay riki kaymanda tallarikuna chi tilumbu tukun nin chugunami chi llanchama yuray kawasan nisha ñuka ruku yaya kwintan chiraygu kanguna mana apinangichi nika.
[ Mm ] kanguna yapa pukllangichi nika nisha rukunga pukllasha rikukpi ñukanchi wawa pura tandarisha shina.
Apijanchi apisha pukllajanchi shukwa shuk warmigunara rikusha mana chi warmi, chi ima wawa charinga nisha mi ninchi...
Mana chi shinarakpi ña wariguara charinga ñukanchis iyarik anchi warmiwara charin cirto chi pay chi shina rashka.
rikuk chi warmi, warmiwarami charin ari kariwawa kasna "du" shirin, shirishakamanda "chim" pawan itzakara awama rasha.
Chiga ña kariwaminin chi kariwa saltanganin chi shina nigunak chi warmiwaga shirishkamanda punchan, punchan, puncha chawpi itzaway sindin.
Chiraygu chi warmiwa ninun ajak [ imarasha chita warmira rikuchin ] chi ña warmi tukunakpi chi chawpi itzaway shina kasna paskarin shina kasna paskarin.
Punchan, punchan chiga ña warmiwa ninun, kariwa "du" sirishkamanda unay rikupi chinchi pawan awama tiak vultiarin chiga kariwami...
cierto chiga kariwa tukun payna nisha shina [ ña ] chimi asha kay kuytagagay kay tilumbumanda [ chi tilumbo amo chara purin.
Puringa. puringa, purin cierto purin payga sachagunayma cierto purinmi ñukas shuk huras ñuka kay anakllara ñuka Venecia lugarbi.
Shuk lumucha sisay chapasha tiakani chapasha tiashkay ña chawpi tuta tukukpis lumucha mana shamuka shina ashkay barankuma uyarika.
Mashti "sarak, sarak, sarak ñuka iyakani armallu shamunga nisha shina kuti ñuka kayma riikuywa, kuti rikushawa atun...
runa ruku shindimusha intiru llandu ukura intiru runa punchan! shindisha runa shamushka.
Intiru runa kukuyo supay imakuyta yanga "tin, tin, tin" ñawi mana rikuringachu yanga kasna lladuk ukuy asha tun ruku shamun...
panga awara shamun " sarak, sarak" punchak ! sindishka supay ñuka iyakani ñawpapunda iyakani waykumanda llushimupi...
kukuyo monton sigamuranun nisha pero mana kukuyo yachasha atun runa ruka shindi shitamun shina shindisha shamun.
Ñucha tiasha ñuka awama chawpakani mantakawara rasha chivi shina rikuk urayra ñuka purama shamun ña...
Kay mama Luisa sayashka tupuy shamun ña ñuka lladuk ukuy tiani manchasha.
Illapasha nisha iyani nakllayra maki chukchun ñukara chi,chi rukura illapasha nisha atunmi shayan lladu ukuy asha intiru...
Inda tutay sachayga shina shayan sindishkasupay awagama kasna punchak kasna sindisha shayan punchan, puncha, punchan.
KIkin tilimbu kukuyo supay chi ukuy shina ñukakmami shamungarawn ñukak purama rikukwinta ran nakllayra ñavira para rikuni sindishkasupaylla...
Maytas intirutay yangas kasna, kasna pay kuyunchi kuna rasha imakwinta sindin kuti vultiarik rika ña
Cierto rukuguna chiraygu rimajunamashka nisha ñuka shunguy iyarikani cierto amuyuk chi kukuyo chiraygu ñuka wawagura rimakani ama llanganchu.
Kukuyo ni tilumbo ama llanganchi ñuka ñaviwami rikukani chapanay mashti chapasha tiasha chiraygu.
kapivara, kapivara chi tian.
Me salve yo no quiero, no quiero convertirme en diablo quiero ser una persona.
Entonces le pregunté otra vez a mi abuelo: dime la verdad, ¿es verdad que estos botones caen del diablo? (¿es eso verdad?, me dijo).
Estas grandes luciérnagas. Estas luciérnagas son grandes como los botones, así de grandes, grandes botones.
Eso también son del diablo, también esos botones se caen del traje del diablo.
Yo preguntaba otra vez, quería saber más, más de lo que él hablaba, por qué los diablos botan los botones.
Los botones se caen cuando les cortan uno por uno, no es un solo diablo, son muchos diablos que se ponen el mismo traje.
Esos que están botados están volando por aquí brillando. Yo me preguntaba por qué botan su traje (capa), le pregunté.
Los botones que se caen podridos (ya no sirven), esos botan, ya no quieren más...
Por eso, si ustedes topan los botones que los diablos botaron, se van a enfermar. No se topa...
Si ustedes topan al tilimbu (jefe amo) y se van a pescar al río con anzuelo, no picará el anzuelo, alumbrará tu anzuelo dentro del río.
Entonces, ¿qué pez va a picar en tu anzuelo? No se toca eso, si tocas a las luciérnagas también te va a pasar eso...
Así mismo tu anzuelo va a alumbrar bajo el agua. El pez, viendo eso, no va a picar. No cojas, no topes.
Sabemos coger las luciérnagas para jugar. Los mayores nos decían: cuando una mujer está embarazada, las luciérnagas nos avisarán...
Si va a tener un niño alumbrará diferente, y si va a ser una niña será diferente. Los mayores jugaban así...
Entonces pongamos un ejemplo: la mamá Luisa está embarazada.
Para saber qué hijo va a tener la mamá Luisa, un niño o una niña, le hacemos ver, le hacemos ver, luego le ponemos encima a la luciérnaga.
Cuando alumbra en la mitad de la barriga, alumbra, alumbra, es niña. Ella tiene una niña. Cuando alumbra así, es una niña. Cuando abre las dos alas, es una niña.
Ya entonces él es el jefe amo tilimbu. Sí, el tilimbu es el jefe amo, a eso le alumbran.
Esos botones botados por ellos no pueden volver, entonces buscan un árbol con planchas grandes. Esos botones botados...
El dueño ya no quiere que se apeguen. El dueño busca, compra traje nuevo y se viste el traje nuevo, y si se caen de nuevo no vuelven, alumbran ahí...
No tienen dónde apegarse, quieren volver con el jefe (amo), él ya no quiere esos botones apartados, botados.
¿Por qué buscan el árbol con planchas grandes? Tienen planchas grandes a cada lado...
Ahí, adentro de la cáscara (huecos) del árbol, ingresan todos. Cuando se hace de día, piensan que ahí dentro está el jefe (amo). Es verdad que ese árbol tiene jefe (amo).
Es un árbol medicinal. Árbol medicinal es bueno. Esa plancha de árbol antes servía para vestirse. Sí, antes se vestían con eso...
Sabían talar y cortar. En un árbol grande, con el palo así como un martillo, saben golpear: “taw, taw”. Después de golpear...
Con el agua lo lavaban, otra vez lo remojaban, nuevamente lo golpeaban y metían en agua caliente. Salía bien suave...
Como algodón, después lo jalaban con las manos: “pus, pus”. Se ponía encima y ya quedaba para vestirse.
Por eso entran ahí los botones, se parece a un traje. Sí, para eso, mi abuelo me decía: ahí adentro saben entrar. El árbol es su jefe (amo)... ahí entran, piensan que es la capa de su jefe, se apegan...
Cuando se hace de noche salen de ahí: otro, otro, otro... Ahí dentro ponen huevos.
Se reproducen ahí dentro. Se reproducen en todo el árbol que tenga planchas (filo de la raíz) grandes.
Siempre se reproducen en las de ese árbol. Sí, ahí se reproducen ellos. Esa parte del árbol es seco, no se mojan con la lluvia.
Los jefes amos no quieren otro árbol. No, no quieren otro árbol. Ellos viven ahí.
Saliendo de ahí, salen por todos lados, andan brillando.
Solo en la noche salen. Sí, en la noche salen de ahí dentro, y cuando es de día, vuelven a entrar ahí mismo. Ya.
¿Y cómo es el jefe amo que pasa dentro de la plancha del árbol? No lo sé. No he visto cómo será, pero árbol que tiene planchas grandes tiene su jefe amo.
Porque está ahí dentro el jefe amo, ingresan dentro en la capa de la plancha.
¿Será el mismo jefe amo tilimbu? Cómo será. Porque está el jefe amo, está ahí en ese árbol, por eso están ahí las luciérnagas.
Ajá. Por eso están ahí. ¿Tu abuelo cómo te contó cómo se veía el jefe amo (tilimbu)?
Ellos me contaron que es como un padre sacerdote, vestido con sotana negra.
Con sotana negra. Sí, con mangas largas...
Igualito como padre sacerdote, mismo con su sotana. ¿Y con sus botones?
Sí, todos sus botones estaban brillando.
Tenían grandes, pequeños, de cualquier tamaño. Este lado botones pequeños, por acá botones grandes.
Los que están por aquí son cucuyos. ¿De ahí salen los cucuyos? Sí, sí, de estos botones salen los cucuyos.
Mira, los que salen de aquí quedan tilimbos, ellos son los que viven en el árbol de llanchama, nos contaba mi abuelo. Por eso ustedes no se coge eso.
Ustedes juegan mucho con eso, nos dijo. Viendo cómo jugaban los mayores, nosotros los niños sabemos reunirnos...
Para jugar con eso, viendo a las mujercitas: “mira esa mujer, ¿qué tendrá?, ¿niña o niño?”, así jugábamos...
Así pensábamos y tenía una niña. Es verdad, no miente.
Vemos esa mujer, tendrá una niña. Cuando va a tener un niño, está sin moverse: “du”. De lo que está posando, sale volando de una de la barriga. Cuando se mueve: “chim”.
Va a ser un niño, entonces sale volando. Cuando va a ser una niña, se queda ahí brillando, brillando en la mitad de la barriga sin moverse.
Va a ser una niña entonces. ¿Cómo sabe que la mujer va a tener una niña?
Cuando va a ser una niña, en la mitad de la barriga, abriendo sus alas sin moverse.
Está brillando, brillando. Va a ser una niña. Cuando va a ser niño, está sin moverse, se va volando. Decimos: será un niño...
Verdad es lo que ellos dicen. Nace un niño. Ya. Eso es lo que cuentan sobre el tilimbu.
¿Existe todavía el jefe amo de los tilimbus?
Sí existe. Y camina por ahí, verdad es. Camina por la selva. Yo una vez caminaba por arriba, por sector Venecia.
Estaba de cacería, donde la guanta come la flor. Estaba esperando, ya casi era medianoche, no llegaba la guanta. Escuché por allá abajo.
Viene sonando: “sarak, sarak”. Pensé que era un armadillo. Volví a mirar por acá y otra vez regresé a mirar allá. Era grande...
Viene una persona grande, bien alumbrado en esa oscuridad. ¡Una persona bien alumbrado!
Toda esa persona estaba cubierta por luciérnagas: “tin, tin, tin”. No se veía la cara, estaba bien oscuro. Viene esa persona...
Viene caminando encima de las hojas: “sarak, sarak”, ¡brillando! Sale brillando de ahí dentro. Yo pensaba que eran...
Pensé que venía un montón de luciérnagas, pero no eran luciérnagas, era una persona grande, alumbrado, venía caminando.
Yo arriba esperaba sentado encima de una rama. De ahí veía que caminaba así donde yo estaba...
Hasta donde está parada la mamá Luisa llegó. Yo estaba sentado ahí en la oscuridad con miedo.
Pensé dispararle, pero mis manos temblaban para dispararle a esa persona grande que estaba parada en la oscuridad...
En esa noche oscura estaba bien alumbrado. Ahí estaba parado brillando, brillando.
Es el verdadero diablo (jefe amo) de las luciérnagas. Va a venir donde yo estoy. Me queda mirando, donde a mí, pero no deja ver la cara. Solo se ve lo que alumbra mucho.
Cada que se movía, alumbraba más. Otra vez se daba la vuelta y se iba nomás.
Eso es verdad. Por eso contaban los mayores. Ahí dije yo: es verdad, ellos tienen jefe amo esos cucuyos. Por eso les decía a mis hijos:
Yo miré con mis propios ojos donde estaba esperando para cazar animales.
Mira, mira, ahí está el capibara.
bottom of page


