top of page
Scientific name
Bélgica Dagua - On the Amazonian Screech Owl
[Kay bullucucu ñukanchi Tena shimiy ninchi purutu pukunchu. Chiga Santiago Kan wawa ashkay, yapa mansharik akangui] ari [imashna iyak charingui bullura].
Chi ansa iyara charini ñuka wawa ashkay, mashti ña llandu tukuna hura pasak mashti shuk media hora ima chay pero ña ñuka mashti yaya, yayawna.
Ñukanchira ninuka ña uktalla puñuychi manakpiga (bullucucu) purutu pukunchu (bullucucu) mikuj shamunga kanda.
¿Imasnara kan uyarikangui? ¨waak, waak¨ ¨Jaja, jajaaa¨. (purutu tukungui). Shina ashiwshka kwinta chita uyasha ñuka. ¿Kuti rimay imasna uyarika? ¨waak, waak¨ ¨Jaja, jajaaa¨.
Chita uyasha ñuka mashti bayta ukuy bultiarisha, pillurisha puñungui aah. Chaslla puñukashka. Maykambi ñuka ansa wakani (ahh wakangui mansharisha wankan).
Pero ñuka yaya ukta puñunguichi mana uyarishkay (mana kasungui) mana, mana ñuka manshakani mana uyashkay pay nishkay ña puñuy ña shinawna nisha.
[Ukta puñungui nikani kan mana dash puñungui purutu pukunchi] uyakangui chi ratuy pay puñuka chi].
¿Nakpi kan Belgica imasnara kamba yaya imasnara nika? Ñukanchi randi pujllawan makanchi waykuy kasna kayuta agara chiga.
Pukllawnchi allpaybi chiga pukllawshkay ñuka yaya nigara ukta puñungichi ñuka mana bullucucuta kayllayakta ñuka bullucucuta kayasha nikpi.
Ciertuta ñukta shina ña manshawnchi wawa asha chiga nigaray uyapi ña chi bullucucu ¨bullucucu-cu¨ chayga kanguna tapunmi.
Kamba wawaguna manachu punushkan nishami tapun, kanguna mana puñuna munakunata ñawimuyuta upikshamungarawn bullucucu nikmagara ñuka yaya.
Chayga kay uktuma kallpakga unay ña cubija ukuy pillurisha ña puñunchi.
Chiga chi bayta ukumanda itzhan ima shina rikurik shamunga nisha alsasha rikunchi kasna awama baytata alsasha.
Chiga rikpi mana ninun chiga yaya ñukanchiga puñungami rawnchi imashnara rikurikta shamungarwn nik magrakni ñuka.
Chiga nallami shamuga nik agara sunik kiruyuk manga nik mara awak runa, chimi shamungarawn.
Chiga ñuka ña kuna rimangarawni ñuka wawaguna mana tianunchu punushka manun nishami rimangarawni nigaray.
Chiga pay chu bullucucu-cu, chay kuti tapawan kangunata punushka chanun mana cha puñushka tapuwan ña.
Mana ñuka wawaguna ña puñunguna mi kaya purutu pukushkay mi llicharingarawnguna nisha rimawni nik agara.
Chiga mansharisha puñuk agaranchi chasna puñuchik tukuk agaranchi mana puñu nayawtas pukllasha tiak ruku unay kallpana tuk garanchi.
Chiga alla tapia angawatas manchachis tukuk ashkanchi yanga ñukata kay kiru rukuyuk man rimaguna awa runa.
Chiga manshawchi ñawi muyuta upinga nik tukunchi chasna manshachisa. ¿Y mana kaparika chara mana puñunshuuu...?
Aah chiga chirayku ñukanchi tapunchi chiga nik agara, mana chara punushka chan! nisha ninga rawni nira chiga, chishi shamunga nigara mana kanguna puñukpiga.
Chi pujllawpis piñay tukunchi uktalla puyunchi chiga masharin shuk ray puñuk agaranchi mana pujllasha chi mashti bullucucu ñawimuyuta upintukuna nisha.
Chasna manshasha puñunchi ñukanchi.
¿Y don Pedro kan wawara shina uyakangui o kamba wawan na shina rimakangui?
Cierto, cierto kay kwintay cierto tukuy llaktay shamusha ñukanchiras rukugunas shina nikuna ajka payguna das puñuchinga nisha.
Umachisha ciertu ñukanchi yapa wawa ashkay shina karan ayllumanda wawaguna tandarisha pujlla anchi wangurisha pakllay.
Ñuka yayaguna pashiangak rikpi wawapura tandarik anchi ayllu wawagunawa tandarisha puklla anchi imatunus puklla anchi.
Asisha gustu pujllak anchi llandugama, rukuguna payguna pasiawngama, chi away pasiawkuna rukuguna ninun ña wawaguna ukta shikaychi awama ña.
Wasiyuk yaya riman pay wawagunara ña sikaychi ukta puñungak, shina nikpis mana kashunchi wawa pura tandarisha ña.
Katichik pukllasha mas katinun, rukuguna pasiarinun ña las siente paktan, las ocho tukun las nuevegama pasianun payna.
Chivi tiaushkay pay wawagunara riman wasiyuk duñuk ña sikaychi puñunama ña irusta kaparianguichi.
Ñukanchi nikanchi wasiyuk wawagunara amarichichu kanguna rikpiga ñukanchi piwa pukllanga.
Ña chiwasha ña pasiapa wawaguna yayagunas rimanun ña sikaychi awama ña shamungamiraun shuk runa, kangunara tapungak.
Shina nikpi masharisha sikan anchi awama ña patapundamalla tukuy tiarinchi vela sindishkajpi chi rukuguna tiakpi ñukanchi chi llawndu ukumanda rikusha tianchi maybira shamunga nisha.
Washa uyakpi kayma uyarin ansallama ¨mmgg,mmgg¨ chi rikuy kangunara mary nanachisha uyariwn.
Kanguna libanara chi uyachiwn rikuy uyay, kanguna imasna nananchinga waktakpi chita uyariwn chima ¨mmgg,mmgg¨.
Ña masharinchi kanguna libanara ña shina nikpi ñukanchi masharisha ña rukugunawa pariju tiarik rinchi, rukuguna pasiangak kasna tiajuna aka payguna.
Rukuguna changa ukuy ikunchi, ushushiguna mamaguna changa ukuy ikusha tianchi. Ukta nisha yayara ninchi akuy ringawa wasira.
Ña manakpi llivachingarawnchi mana kanguna nanachinara shina rimaun pay.
Shinanikpi ña nikunaka mana ñukanchi hastallay shamunanga kangunalla richi wawa pura ñambira apisha.
Ñuka nikani mana rishachu ñuka mais apisha llivachinga ñukanchira shina asha ñukanchi kanguna llivanguicha nanachingarawn kanguna aychay waktakpi.
Mana muna nichu ringawa risha kan sakiriki ñuka punusha risha, shina nikpi ñuka yaya nik aka.
Kuti pasianay ama mas molestanguichu wasiy sakiringuichu rimak kunaka ña tutayakpiga kanguna ña sumak armasha nina sikiy mikunanguichi ña.
Uyaringami chi, uyaringa chapak anchi uyaringahu ña puncha llara uyaringa kallarin chivi ña.
Maykambi ña la seis tukun mandara uyarin kallarin ñawpa chivi ¨woak¨ runa kasna ¨woak¨ ima uyanchi ña.
Ñuka yaya nik aka chi uyariwmpi kanguna das ikunanguichi puñuna ukuma, uyanchi uyak, ñukanchi ña karan duño pukushkawara ninay kusasha mikukanchi, nina ukuy satisha wawa tunura.
Palanda pukushka o guiña pukushka kusasha mikukanchi tandarisha, mikushkay ña chara mana shayan tukuy nusparinchi ukta pukushka changa rikunchi.
Shinakllayra chi uyarin ña shina ¨woak¨ mana ñuka yaya nikmiaka pay ña shamunmi chi.
Pukushkas mana chayak ña pukushka ansa, ansa, ansa rupak, rupay akta apak chukta ukura kallpanchi.
Pungura tapasha churanchi ashka, ashka kaspinnawa ama shamuchu nisha, ashka kaspinnawa tapasha churanchi.
Chillay puñushkay chullu pacha pukushkara mikuk, mikuk, mikunun puñunchi. Rukuguna randi payguna shamushaga punguy ¨taw, taw¨.
Waktasha shayakuna ñukanchi chi tapasha puñukpi wawaguna pungu imaran tapanguichi. Wawaguna llikcharichi pungu imanga tapanguichi.
Pum, pum! wawaguna ñukanchiga ña chita uyashaga ¨tun¨ tuldurisha tukuy wawa mana ñavira pashkasha mana puñuk anchi taparisha.
Chi ukuy rupay yashaga mana ansa riparachin ima tulapuksha imas. Chivi ñuka yaya awara sikashka, awara chi tapariakta awara sikashka ikushka ukuma.
Ñukanchi puñusha sirishkaybiga apasha yakuwa, mashti ñukanchi kubijara ¨dash¨ aysa shitasha, yaku baldera apasha tukuy awara kaparisha.
Chivi ñukanchi kaparishkay, iman pita shitamun yakura nisha. Ñukanchi pura wakasha kaparinchi.
Ñuka yaya ña nuspa tukusha, ñuka yaya randi chi, chi, chi rimawk mashti ¨woaak¨ nik chimi shamusha ñukanchira yakura shitan [yakura tukshin nishka].
Ari rikupi ñuka yaya ashka, chivi ninchi [Mana bullucucu] ¿Ima rasha chi tukuy chi tukuy taparinguichi?
Mana yaya kanda rimakangui chi, chi purutu pukunchu shamunga nisha, shinakpi ñukanchi ama tangasha ikuchu nisha tapakanchi chi kaspiwa.
Shina nikpi ñuka yaya ashik aka awama kunga rasha, yanga ñuka umachisha kanguna kiringuichi.
Chi mi ashka. [Yapa alli ran kwintanguichi.]
Aquí en el Tena, llamamos al búho frejol maduro (purutu pukunchu). [Santiago, cuando eras niño, te asustabas mucho]. Sí, ¿Recuerdas eso?
Me acuerdo un poco de eso cuando era niño. Cuando ya era más de noche, pasó como media hora y mis padres.
Nos dijeron ya duerman pronto sino vendrá el búho (puruto pukunchu), vendrá a comerlos a ustedes.
¿Cómo sonaba? ""Waak, waak, jaja, jajaaa"". (purutu pukunchu) Parece como si alguien se reía al escucharlo. ¿Puedes repetir otra vez cómo sonaba? ""waak, waaak"" ""jaja, jaaa...""
Escuchando eso, me escondía envuelto bajo las cobijas. ¿Te dormiste envuelto con la cobija? [Durmió temprano]. Cuando escuchaba eso, a veces lloraba. ¿Te llenaste de miedo y lloraste?
Mis padres nos dijo que dormiríamos pronto, cuando no se escuchaba nada. ¿No les hacíamos caso? No, nada de eso, no teníamos miedo; solo teníamos miedo cuando sonaba eso, pero mi papá decía que ya mismo llega...
Dormirás rápido, le dije. Tú no te acuestas a dormir temprano; el búho purutu pukunchi ya viene y él durmió en ese momento.
¿Bélgica como tu padre te contaba o decía? Nosotros estuvimos jugando por ahí abajo.
Estamos jugando por abajo; cuando estábamos jugando, mi padre dijo: Entren a dormir pronto antes de que llame al búho. Bullucucu, llamaré al búho. Ya están advertidos.
Es como si viniera de verdad, tenemos miedo porque somos niños. Escuchen el sonido del búho, ¡bululú está preguntando por ustedes!
Si tus hijos todavía no duermen, me estás preguntando. Si ustedes no quieren dormir, les va a venir a chupar el ojo el búho, decía mi padre.
Solíamos escuchar y apresurarnos a meternos en las cobijas para dormir envueltos.
Dentro de las cobijas nos alzábamos lentamente para observar cómo será el que viene; alzábamos lentamente la cobija para verlo.
Estuvimos pendientes de si vendrá, le dije, papá, nosotros ya vamos a dormir, con qué apariencia vendría, le preguntábamos.
Ya mismo vendrá; tendrá dientes largos; es una persona muy grande, así vendrá.
Cuando venga, le diré que mis hijos ya están durmiendo.
El búho sigue sonando bullucucu, como si estuviera preguntando por ustedes si estaba dormido o todavía estaba despierto.
No, mis hijos ya están dormidos; mañana, cuando el frijol se madure, se despertarán. Eso le dije.
Dormíamos solo por temor. Decían eso con el fin de hacernos dormir. El que no quería dormir al escuchar eso entraba corriendo a dormir.
Con el búho águila nos estaban asustando; me dijeron que tenía grandes dientes y era una persona grande.
Por eso le teníamos miedo de que nos vaya a chupar los ojos. ¿No gritó, todavía no está durmiendo?
Cuando me pregunte, le diré que todavía no están durmiendo. Le diré eso; él vendrá en la tarde si ustedes no quieren dormir.
Cuando jugábamos, nos hablaban para que durmiéramos ya del miedo; ya nos dormíamos sin jugar antes de que el búho nos coma el ojo.
Nosotros dormíamos con miedo.
Don Pedro, ¿has escuchado eso cuando eras niño o has contado esto a tus hijos?
Es verdad, todo lo que dicen. Cuentan eso en todos los pueblos, los mayores nos lo contaban para dormir rápido.
Nos engañaban. Es cierto que cuando éramos niños, durante las reuniones familiares, disfrutábamos jugando en el patio.
Cuando mis padres visitaban, nos reuníamos allí los niños en familia. Jugábamos a cualquier tipo de juego.
Nos divertimos mucho juagando hasta bien tarde, mientras ellos estaban en reunión. Los dueños de la casa les ordenaban a sus hijos que subieran ya.
El dueño de la casa, el papá, les dice a sus hijos que ya suban a dormir. Aun así, no le hacemos caso; estamos jugando a justo entre niños.
Seguimos jugando más mientras los mayores seguían reunidos hasta las siete u ocho de la noche, pero máximo se quedan hasta las nueve visitando.
Después les dicen a sus hijos: Los dueños de la casa ya ingresen a dormir; están haciendo mucha bulla.
Nosotros les decíamos a los niños dueños de casa que no se fueran. Si ustedes se van, ¿con quién vamos a jugar si se van?
Después, los niños visitantes también nos pidieron que subiéramos arriba. Un hombre desconocido vendrá a preguntar por ustedes.
Cuando nos dijo, subimos asustados arriba. Nos sentamos alrededor de las velas, ya que los mayores estaban ahí. Mirando hacia la oscuridad, esperábamos la llegada de esa persona.
Después de un rato empezó a sonar por ahí ""mmgg, mmgg"" porque les va a castigar a ustedes; se escucha así.
Como les va a castigar se escucha, escuchen bien; cuando ustedes lloran cuando les castigan se escucha así: ""mmgg, mmgg"".
Cuando nos dice que nos castigará, nos asustamos y nos sentábamos junto a los mayores. En las visitas, los mayores se sentaban de esta manera.
Nos sentamos dentro de las entrepiernas de los mayores y las mujeres dentro de las entrepiernas de las madres. Le digo mi padre que regresaremos a casa.
Él vendrá a castigarnos y afirma que esto les causará dolor.
Después de que dijeron eso, nosotros vendremos más tarde, pero ustedes pueden seguir yendo ya que conocen el camino.
Yo dije que no iré. Por ahí nos atrapará y nos castigará a nosotros; a ustedes les dolerá el cuerpo si les castiga.
No me quiero irme; si ustedes me van a dejar en casa, dormiré, me iré ahí, mi padre me regañó.
Cuando salga de visita, no pedirán que les lleven; se quedarán en casa. Nos regañó cuando ya está anocheciendo. Se bañarán y luego comerán en la fogata.
Se escuchará eso, se escuchará; estuvimos pendientes si sonaría. De día mismo empezó a sonar por ahí.
En algunos días empieza a sonar desde las seis de la tarde ""woak"", suena como una persona ""woak"", ¿Qué es lo que suena así?
Mi padre dijo: ""Si eso suena, debes ir pronto a dormir"". Y escuchamos eso mientras comíamos, asando maduros en la fogata, como niños.
Plátanos maduros, guineos maduros, estuvimos comiendo, asando, reunidos; todavía no se asaba bien; estuvimos desesperados para que cocine rápido.
Empezó a escucharse por ahí cerca, ""woak"", mi padre dijo que él iba a llegar.
Todavía no estaban asados los maduros; recogimos maduros calientes, calientes y corrimos al cuarto.
La puerta la cerramos atrancando con muchos palos para que no ingrese; con muchos palos cerramos.
Hemos dormido, con la boca manchada de comer apresuradamente el maduro. Los mayores llegaron y empezaron a tocar la puerta ""taw, taw"".
Intentaban abrir la puerta con fuerza. Nosotros la dejamos bien cerrada para dormir. Niños, niños, para qué cerraron la puerta despierten. Hijos, ¿por qué cerraron así la puerta?
¡Pum, pum! ¡Hijos! Nosotros, escuchando eso, bien envueltos con la cobija, todos los niños dormimos sin abrir los ojos.
Mientras estamos calientes dentro de las cobijas, no escuchamos ningún sonido; mi padre se trepó por el tumbado y puedo entrar.
Donde estuvimos durmiendo, jaló la cobija y nos botó un balde de agua. Salimos gritando del susto.
Hay cuando estuvimos gritando, quien nos botó agua; llorábamos del susto entre nosotros.
Mi papá se puso loco; era mi papá. Nosotros pensamos que llegó el que hace el sonido «woak», pensamos que él nos vino a botar agua.
Le observamos bien y era nuestro padre. Porque ustedes tienen tan cerrada la puerta.
Papá, nos informó que el búho purutu pukunchu llegaría para que no entrara empujando. Cerramos correctamente.
Cuando le contamos eso, mi papá echó a reírse alzando la cabeza. Era una broma y ustedes se lo creen.
Todo lo que dijeron fue muy bueno.
Photo by: © Tom Johnson
Megascops choliba
Family:
Strigidae
English:
Tropical screech owl
Spanish:
Autillo chóliba
Kichwa:
Purutu pukunzhu / Bullukuku
bottom of page