top of page
This Pastaza Kichwa song, traditionally sung while making new chagras (manioc gardens) is addressed to the chikin pishku bird who in beginning times was a human chagra mama (female garden owner) and who now frequents the gardens of contemporary chagra mamas in her present bird form.
Voices, Stories and Memories
Eulodia Cadena - Chikin Pischku In The Chakra
Ñuka yaya nigara "Ichilla chagrata chagrakpiga, chikin pishku imayta kasnayga ñuka mikunawataga mikusha, shishitaga"
"Atunda chakrakpimi, mikunga shishiga" nishaga ñukaga ruyata kuchusha sirinmagara.
"Sinzhi rupanchinguichi wawaguna, shinchi. Kunan chikin pishku raykasha wakangami"
"Chiraygu kangunata rimani. Hatunda chakrashami, chagrakpimi manan chikin pishku wakagan.
Gustu mikusha payga shishin wawan tantasha puriusha. Mana ichilla chakrataga rakpiga.
Pay mikuna pishikpiga wakak man wawaguna chiraygu atunda chakrana warmi.
Nisha ñukanchira kasna rupachukpi kunasha purigara. Ñuka yayaga chakra ¨puuh¨ pita payta nigara, mashti ñishka añañashpi.
Ñanchi ñukanchita piñay tukugaranchi mana ichilla chakrana warmiga atunda chakrana.
Chi chikin pishkuwas kushiyashaga pay chakra pambay shayashkay may ¨imarashpachin, imarashpa¨ lumu sapiway shayarishaga.
Bailaw shina kushaparingawn nikmagara ñuka yaya riki lumu sapiwatay ¨wallan, wallan¨.
Kunan kushiyani atumbi ñuka mikunta shuchingarawn nisha pay mikuna shishiwata mashkasha.
Ichillayga manas tupak tian mikunataga, kasna ñuka yaya rimakgaray chay ñuka yaya "hatunda chakrara rara. Mana ichillata, mana".
"Chi rupawchishkay shindy rupachinguichi, chawpillaymi wayras tukuringa. Rupachinguichi uktalla".
"A imama chikin pishkuwas kushiyawmi asinga chakrashkay kanguna rupachuwpi", Chiraygu warmiga, atun chakrasha rupachisha. Anaun"
Nisha rimagara ñuka yayaga, chiga payguna ruku tunuyga chagraycha pay rikun munay chi lumucha pelashkasha mikun mashti shishita allpa shishita.
Chiga chawpunzasaybi payga ña mirangawa tukun. Pay chi pulbuta mikuksha shishiga. Mashtishkata allashka pulbuta mikun.
Nisha ñuka yaya rimagara chitas ñuka yachini chillak mana masta.
Kantanata mana yachak chani.
Riki kasna ally indikpi apirinmari charaman rikuy gustata apirin.
Kasnani manun shishiwaka bailawshaga ¨rindun, rindun¨. ¿Imasnara bailan? Kasna riki ¨wizshi, wizshi, wizshi¨ lumu sapiy shayarisha. Pay kuna ashka lumu.
Shishita mikungarawn nisha allpay ¿Bailay kuna? Ña, ña ñukara rikungui, warmiga alliwashaga kasna alliwasha chivi atun chakrayga kushparin.
"Shishiwawan shina man, chikin pishkuwa shina kushparisha, kushparisha. Kushiyana rumu sapita" nigagara ñuka yaya piñak tukujaranchi chakra pambay.
Mana wasibiga, mana allymanda pushakpi
Chasnasha kushiyagan chikin pishku nigara payga chi pulbuta mikuwsha atun chakrayga. Tukuy punzha mikun pay kayllatachu mirawkuna.
Chi wallayta wawayasha, wawayasha rawsha. Chita ñuka yaya kwintashkata uyaygarani.
Mi padre me decía "Si haces una chakra pequeña, el pájaro (chikin pishku) dónde voy a comer"
"Mi comida, los grillos", Si hacen una chakra grande (el pájaro) comerá grillos". Eso dijo mi papá mientras talaba el árbol
Quemarán fuerte (con ánimos), hijos, quemarán fuerte. Si el chikin pishku tiene hambre va a llorar.
Por ese motivo les digo a ustedes. Tienen que trabajar una gran chakra. Si hacen chakra el chikin pishku no llorará.
Volará feliz comiendo los grillos que recoja por ahí en una chakra (grande). Si trabajamos una chakra pequeña...
Cuando le falte comida, sabe llorar; por eso, hijos, trabajen una chakra grande como mujercitas.
Eso nos decían; cuando estamos quemando, el pájaro vuela feliz por ahí. Mi padre trabajaba chakras grandes; nadie le decía nada; él era un gran trabajador.
Por eso venían a hablarnos. No tienes que hacer chakras pequeñas mujeres; chakras grandes tienen que trabajar.
Pasará feliz el pájaro kikin pishku parado en la chakra "imarashpachin, imarashpa" parado en las plantas de yuca.
Como si estuviera bailando, se mueve, así decía mi padre. Está volando de lado a lado entre las plantas de yucas.
Ahora ando volando feliz; están haciendo chakra grande; podré comer, buscando muchos grillos.
Cuando la chakra es pequeño, no encuentra mucha comida. Por eso decía mi padre, un gran chakra, tienes que trabajar, no pequeñas.
Cuando estábamos quemando, nos apuró a quemar rápido. Que el viento deje de soplar pronto; quemaran rápido.
El pájaro chikin pishku por eso anda feliz, porque estamos quemando para hacer una chakra grande. Por eso, las mujeres tienen que quemar y hacer chakra grande.
Eso decían mis padres; ellos, como mayores, has visto que comen bonito raspando los grillos, grillos de tierra.
Cuando ya come mucho, se va a reproducirse después de comer, raspando muchos grillos.
Eso es lo que mi padre me contó; solo sé eso nada más.
Cantar, yo no puedo.
Se quema bien cuando hace un día soleado, aunque aún falta que se queme más.
Se porta así cuando ve grillos para comer. Se pone a bailar saltando de lado a lado. ¿Muéstrame cómo baila pájaro? Así mira saltando de lado a lado (wizshi), parado en la mitad de las plantas de muchas yucas.
Comeré muchos grillos que están por debajo. ¿Puedes bailar como el pájaro? Está bien, mira, así se mueve de lado a lado trabajando, trabajando. Viendo una chakra grande, se pone feliz.
Así como a los grillos pequeños, el pájaro kikin pishku busca feliz, raspando su comida de lado a lado en las plantas de yuca. Ahí mi padre nos habló en la chakra por no trabajar así.
cuando nos dirigía a casa.
Se ponía contento cada vez que comía grillos en chakras grandes. Come todos los días, por eso se está reproduciendo.
Por ahí andan nomás poniendo huevos para reproducirse. En eso escuché lo que mi padre me contaba.
Eulodia Dagua - Talking About Of Chikin Pishku Story
Runa warmi ashara payga mana shikalla chakrata rasha mikusha tiaj chara chikin pishku warmiga.
Chi shi runa ashkamanda, payta ñukanchi yayaga pishkuybi churara.
Chiwarayku chi kunanga chasna wakak an payga.
Chasna wakak an mashti, kasna lumu upina tukushkaybi payga ¨chis zium, chis zium, chis zium, chis zium¨ wakasha purin lumu ranay.
Lumu ranay tiarisha chigas ñukas kan shinallata, ñukas runa ashkaybiga.
Lumuta shumak chakrasha mikuna tiajtan kunaga. Kasna tukusha ñukas tiasha pishku tukusha kuna riki.
Kambak chakraybi wakani nisha, chi wakak an chi chikin pishku.
Nisha ñukanchi rukuguna rimak anowra chikin pishkuga ñukanchi shina runa ak.
Parayku upina tukushkay pay wakan ña chikin pishku chakray ña tiarisha sumak wakangak. ¨Chis zium, chis zium¨.
Wakak an chi chikin pishku niganchi chasna kwinta ganun ñukanchi rukuguna chita.
Porque es una mujer, ella tenía muchos sembríos sembrados y comía cosechando antes de convertirse en pájaro (chikin pishku).
Porque ella era una persona como nosotros, querían nuestros padres que seamos como ese pájaro.
Hasta ahora, ella sigue llorando por ahí.
Ella anda llorando cuando las yucas ya están listas para cosechar y tomar, preparando chicha. Chis ¨zium, chis zium, chis zium¨, pasa llorando cerca de las plantas de yuca.
Cuando se sienta cerca de los cultivos de yuca, tú trabajas como yo cuando era una persona.
Para comer yuca, sabía sembrar y cultivar. Ahora me quedé así, convertido en este pájaro; me transformé en pájaro.
Ahora estoy llorando en tu chakra (sembríos), lloraba kikin pishku.
Nuestros mayores nos decían que el pájaro (kikin pishku) era una persona mucho antes.
La yuca está lista para ser cosechada y preparada para consumir. Él está sentado por ahí llorando ¡Chis zium, chis zium!
Está llorando por ahí; nosotros le conocemos a ese pájaro como "kikin pishhku". Así nos contaban nuestros mayores de este pájaro.
Eulodia Dagua - Chikin Pishku Song
Ñuku wash, ñukamaaa...
Ñuka wash, ñuka wash...
Ñawpa timpuga yariiii...
Ñawpa timpu gayariiii...
Kan shinallatamiaaa... Chakratalla, chakrataaa...
Nasha mikugarani akniii...
Kuna pishku tukushamiaaa...
Kasna wakani yariii... Kamba chakratara rikushaaa...
Kasna wakani kunagaaa...
Kamba chakray shamushaga yaaa...
Ñuka wash, ñuka waaash...
Ñuka runa ashkaybiga yaaa...
Ima shinata llakiyanguiii...
Lumutalla tarpushalla yaaa...
Mikungui, mikunguiii... Chasnallata mikungaraniiii...
Pishku tukusha mikunangaaa....
Kamba chakraybiga ñukagaaa... Wakashalla puriniii... Wakashalla puriniii...
Chikin pishku warmi tukushaaa.... Wakashalla puriniii...
Chasna chi runa ashkay, pay ñukanchi shina ashkayga.
Kasna chakrasha mikunga, kunaga kanguna chakray wakasha puriuni. Chi wakan an chikin pishku ñukanchi ninchi ¨chis chis, chis chis, chis chis¨.´Ñak upina tukushkay wakaj an.
Chi chikin pishku nishka pishkuga chita chasna kantaganun ñuka rukuguna.
Yo también, yo también...
También yo sembraba así...
Hace tiempo también yo.
Hace tiempo también yo.
Así como tú, yo... Trabajaba una chakra, trabajaba una chakraaa...
Que sembraba para comer...
Me he convertido en un ave en este momento...
Es por eso que lloro... Cuando miro tu chakra, aaa...
Por eso estoy llorando así, iii...
Llegando a tu chakra, yaaa...
Por eso, yo ando así, ¡iii...
Cuando yo era una persona, ya...
A veces me siento triste por ahí...
Sembrarás yuca por mí...
Comerás, comerás... yo también comía de esa manera, ¡iii...
Ahora soy como un pájaro...
Yo estoy en tu chakra... camino lleno de lágrimas... Camino con lágrimas en los ojos.
Convertido en mujer chikin pishku... Mientras caminaba, lloraba.
Cuando era una persona, ella era como nosotros.
Comía trabajando la chakra así. Ahora pasé llorando en la chakra de ustedes; lloraba ahí, chikin pishku le decimos nosotros, chis chis, chis chis, chis chis. Ya cuando está listo para cosechar, ella llora.
Al pájaro chikin pishku le cantaban así nuestros mayores.

Song to Chikin Pishku
Chikin pishku
bottom of page




